Αυτή η κοινότητα αποτελείται από τα εξής χωριά: Αμπελιάνι, Με­γάλη Ιραγκά, Μικρή Ιραγκά, Ιβάνοβκα, Φτέλεν (Ντζιγκρασέν) και Βιζίροβκα. Οι κάτοικοι αυτών των χωριών είναι ελληνόφωνοι προερ­χόμενοι από την περιοχή της Τραπεζούντας. Εκεί έμεναν στα χωριά: Σάντα, Λαραχάνη, Καλαχκούρ και στο χωριό Κιαλιαμπού της περιο­χής Γκιουμουσχανέ. Αυτά τα ελληνικά χωριά βρίσκονταν στην ορεινή περιοχή της Τραπεζούντας. Ένα μέρος του ελληνικού πληθυσμού οδηγήθηκε από τους κατακτητές στον αφανισμό, ιδιαίτερα μετά την ήττα των ρωσικών στρατευμάτων στον Κριμαϊκό πόλεμο. Οι Έλληνες ήταν έτοιμοι να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους. Αυτοί ήθελαν να εγκατα­σταθούν στη Ρωσική Αυτοκρατορία και συγκεκριμένα στον Καύκασο. Γι’ αυτό μπορούσαν να γραφτούν στο ρωσικό προξενείο της Τραπεζού­ντας. Τον Ιούνιο του 1864, 96 ελληνικές οικογένειες από τα αναφερόμενα χωριά της περιοχής της Τραπεζούντας ετοιμάστηκαν να ανα­χωρήσουν. Οι ρωσικές στρατιωτικές αρχές αποφάσισαν να τους εγκα­ταστήσουν προσωρινά στην περιοχή Τσάλκας. Η ομάδα των μεταναστών έφτασε εκεί τον Οκτώβριο του ίδιου έτους και έμεινε στα χωριά της περιοχής Τσάλκας πάνω από ένα χρόνο. Οι Έλληνες - με­τανάστες διάλεξαν τους αντιπροσώπους τους, που ασχολήθηκαν με τα προβλήματα της τακτοποίησής τους στο νέο τόπο κατοικίας. Την ά­νοιξη του 1866 οι αντιπρόσωποι βρήκαν ελεύθερα χωράφια, που ανή­καν στον πρίγκιπα Μπαράτοβ και συμφώνησαν να εγκαταστήσουν εκεί τους μετανάστες. Ένα μέρος αυτών προερχόταν από την περιοχή της Αργυρούπολης, όπου ασχολούνταν στην εκμετάλλευση των τοπικών αργυρωρυχείων. Μεταξύ των μεταναστών υπήρχαν οικογένειες, που κατάφεραν να πά­ρουν μαζί τους αρκετή ποσότητα χρυσών και αργυρών νομισμάτων. Το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας τους όμως βρέθηκε στα χέρια των ντόπιων πληθυσμών της Μικράς Ασίας, γιατί τους λήστευαν συνεχώς στο δρόμο προς τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Μερικούς σκότωσαν τα μέ­λη των μουσουλμανικών απάνθρωπων συμμοριών. Παρόλα αυτά οι Έλληνες κατάφεραν να σώσουν τα υπόλοιπα χρυσά νομίσματα, με τα οποία πολύ γρήγορα αγόρασαν χωράφια. Το μεγαλύτερο μέρος του αντρικού πληθυσμού των μεταναστών ή­ταν μάστορες πετροκόποι. Ήταν οι καλύτεροι επαγγελματίες στην πε­ριοχή της Τραπεζούντας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι μάστο­ρες αυτοί προτίμησαν να εγκατασταθούν στην Τιφλίδα και να δουλεύ­ουν σαν πετροκόποι. Εκείνοι όμως, που δέχτηκαν να μείνουν στα καινούρια τους χωράφια, ίδρυσαν τα εξής χωριά: Μεγάλο Ιράγκα, Τζιγκρασένι, Ιβάνοβκα και Τελιάνοβκα. Όλα τα χωριά ενώθηκαν με το όνομα «Η αγροτική ελληνική κοινότητα του Ιράγκα». Έτσι, λοιπόν, οι οικογένειες των μαστόρων εγκαταστάθηκαν στην πόλη Τιφλίδα. Από έγγραφο του αρχείου πληροφορούμαστε ότι: «Το 1864 ματαναστεύσαμε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην περιο­χή της Τσάλκας, όπου μείναμε πάνω από ένα χρόνο. Την άνοιξη του 1866, 25 οικογένειές μας μετακόμισαν στην περιοχή Ιράγκα και ίδρυ­σαν το χωριό μας. Στον κατάλογο των οικογενειών όμως γράφτηκαν μόνο 16 οικογένειες». Όσον αφορά τις άλλες 9 οικογένειες, σύμφωνα με το έγγραφο από το αρχείο με χρονολογία 15 Μαϊου του 1873, λέ­γεται ότι: «οι αντιπρόσωποι του χωριού Ιράγκα Κωνσταντίνος Αλιχά- νοβ και Γεώργιος Λάζαρεβ είναι κατασκευαστές ορθόδοξων εκκλησιών, γεφυρών, δρόμων και άλλων κατασκευών. Από αυτή τη στιγμή ο σύλ­λογός τους ασχολείται με την κατασκευή του καθεδρικού ναού στην πλατεία του Γκούνια της Τιφλίδας. Παίρνουν καλό μισθό, αλλά οι συν­θήκες ζωής δεν είναι ικανοποιητικές λόγω της κατάστασής τους». Οι πολυάριθμες αιτήσεις των Ελλήνων προς τους υπαστυνόμους του Καυκάσου έγιναν δεκτές με συμπόνια και τους επιτράπηκε να ψάχνουν για δουλειές στις πόλεις. Γι’ αυτό, κατά τα επίσημα ντοκουμέντα, τη δεκαετία ’70 - ’80 οι μόνιμοι κάτοικοι της αγροτικής κοινότητας του Ιράγκα είναι λιγότεροι απ’ αυτούς του καταλόγου του 1866. Οι Έλλη­νες μάστορες των πετροκοπείων ήταν: Γεώργιος Λάζαρεβ, Χαράλα­μπος Σαβόεβ, Ιωάννης και Χαράλαμπος Αλιχάνοβ, Γεώργιος Φιοντόροβ, Ιωάννης Απάνοζαλίογλου, Κωνσταντίνος Αλιχάνοβ, που γρά­φτηκαν με τις οικογένειες τους το 1866 στον κατάλογο του χωριού Ιράγκα, όπου πραγματικά δούλευαν και έμεναν στην Τιφλίδα. Αυτές οι οικογένειες νωρίτερα απ’ όλους πήραν τη Ρωσική υπηκοότητα και άρχισαν να πληρώνουν τους κρατικούς και τοπικούς φόρους στην αστι­κή διεύθυνση της Τιφλίδας. Έτσι, λοιπόν, στο χωριό Ιράγκα εγκαταστάθηκαν 25 οικογένειες, που ως το Μάρτιο του 1874 κάθε έτος πλήρωναν 300 ρούβλια σε α­σήμι για την εκμετάλλευση της γης. Το 1873 οι Έλληνες έκλεισαν συμφωνία με τον πρίγκιπα για την αγορά της γης. Τα μέλη της κοι­νότητας πλήρωσαν στον Μπαράτοβ 11047 ρούβλια και 20 καπίκια σε ασήμι. Η συμφωνία εξασφαλίστηκε με το έγγραφο από τον συμβολαι­ογράφο της Τιφλίδας Κλιουτσάρεβ στις 11 Οκτωβρίου του 1873. Την ίδια εποχή οι ελληνικές οικογένειες από την περιοχή της Τραπεζού­ντας αγόρασαν χωράφια και ίδρυσαν το νέο χωριό Μικρό Ιράγκα. Bατούμ Είναι γνωστό ότι οι Έλληνες των χωριών Μεγάλο Ιράγκα, Ιβάνοβκα κ.λ.π.αγόρασαν τα χωράφια του πρίγκιπα Μπαράτοβ με χρυσά νομίσματα και όχι με αργυρά. Τα ντοκουμέντα των αρχείων δεν ανα­φέρουν τίποτα σχετικά. Όλα τα έγγραφα λένε ότι ο πρίγκιπας Μπα­ράτοβ πούλησε τα χωράφια του έναντι αργυρών νομισμάτων. Το έκα­νε για να μην πληρώσει στο κρατικό ταμείο μεγάλο ποσό σε χρυσό. Έχουμε τρεις λόγους της διαστρέβλωσης της πραγματικής αλήθειας: 1. Η πληρωμή στο κρατικό ταμείο μεγάλου ποσού φόρου. 2. Τα αναφερόμενα χωράφια ήταν κρατικά και όχι ιδιωτικά. 3. Ο φόβος των κλεφτών και ληστών. Όλα αυτά δικαιολογούνται με επίσημο έγγραφο που συντάχθηκε α­πό τον πρίγκιπα και από τους κατοίκους του χωριού Ιβάνοβκα και ε­πικυρώθηκε με σχετικό έγγραφο και τη σφραγίδα του συμβολαιογράφου της Τιφλίδας. Το ντοκουμέντο αυτό δεν φυλάχθηκε στο αρχείο, αλλά στην εκκλησία του Αγίου Παύλου, που βρισκόταν στο κέντρο του χωριού Ιβάνοβκα. Εκεί αναφέρεται ότι: Αρχικά το χωριό Ιβάνοβκα ο­νομαζόταν Σαμαδάντ - Καρακά. Μετά την αγορά αυτής της γης οι Έλληνες αποφάσισαν να δώσουν στο χωριό νέο ελληνικό όνομα Κεσαντό. Αυτή η λέξη αποτελούσε το αρχικό όνομα των Χαρατσίδη. Ο πρί­γκιπας Ζ. Μπαράτοβ δήλωσε στους Έλληνες ότι αυτός θα πουλήσει τα χωράφια, αν ονομάσουν το χωριό με το όνομα του γιου του Ιβάν. Οι κάτοικοι δέχτηκαν την πρότασή του και ο Ζ.Μπαράτοβ χάρισε το χρέ­ος τους 25 ρούβλια σε χρυσό. Οι δύσκολες συνθήκες ζωής των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτο­κρατορίας προκάλεσαν συμπόνια στους κατοίκους της αγροτικής κοι­νότητας του Ιράγκα προς τους συγγενείς και συμπατριώτες που έμεναν εκεί. Γι' αυτό δέχτηκαν οι τελευταίοι να μείνουν στο χωριό τους για κάποιο διάστημα. Σ’ αυτήν την περιοχή της Γεωργίας κατά το 1870 συγκεντρώθηκε μεγάλος αριθμός μεταναστών από την περιοχή της Τραπεζούντας. Πολλοί μάστορες πετροκόποι του χωριού Ιράγκα δεν μπήκαν στον κατάλογο των οικογενειών της κοινότητας. Αυτοί ενερ­γητικά έπαιρναν μέρος στην κοινωνική ζωή της αγροτικής κοινότητας. Μερικοί απ’ αυτούς έγιναν χτίστες της τοπικής εκκλησίας και άλλοι έ­χτιζαν τους δρόμους, τις γέφυρες και άλλες κατασκευές μαζί με τους μόνιμους κατοίκους. Οι πιστοί του χωριού Ιράγκα κατάφεραν το 1872 να χτίσουν την Ορθόδοξη εκκλησία με τα λεφτά τους. Σε άλλα χωριά της αγροτικής κοινότητας χτίστηκαν κτίρια αξίας πάνω από δέκα χι­λιάδες ρούβλια σε ασήμι. Οι κάτοικοι του χωριού μεγάλο Ιραγκά στα ερείπια του παλαιού γεωργιανού χωριού ανακάλυψαν τα θεμέλια της ορθόδοξης εκκλησίας, πάνω στα οποία το 1872 έχτισαν μια νέα εκκλησία, που την εγκαινία­σε ο ιερέας Α. Ι. Καρίμποβ αφιερώνοντάς την στην Παναγία (Παναγία του Χαραμπά). Πρώτος ιερέας σ’ αυτή την εκκλησία από τον Έξαρχο της Γεωργίας διορίστηκε ο Αλέξανδρος Ιορδάνοβιτς Καρίμποβ. Αυτά τα χρόνια οι κάτοικοι του χωριού Ιραγκά πάνω στα ίδια ερείπια ανα­κάλυψαν άλλα θεμέλια άλλης ορθόδοξης εκκλησίας, για την επισκευή της οποίας αποφασίστηκε σύντομα να μαζευ­τούν χρήματα. Την εκ­κλησία που επισκεύα­σαν την αφιέρωσαν στον Άγιο Γεώργιο τον τροπαιοφόρο. Από τότε κά­θε χρόνο οι επισκέπτες αυτού του χωριού, αλ­λά και όλης της κοινό­τητας, στις 6 Μαΐου γιόρταζαν τη μνήμη του Αγίου Γεωργίου. Επίσημα το χωριό Μικρό Ιραγκά αναγνω­ρίσθηκε το 1873, αλλά οι κάτοικοι της αγροτι­κής κοινότητας Ιραγκά άρχισαν την κατασκευή της πρώτης ελληνικής εκκλησίας αμέσως μετά την μετανάστευση. Οι Έλληνες άρχισαν να χτίζουν την εκκλησία τους το 1866 με δικά τους χρήματα και τελείωσαν την κατασκευή το 1868. Η εκκλησία ε­γκαινιάστηκε το ίδιο έτος από τον ιερέα Α.Ι.Καρίμποβ και αφιερώθη­κε στη μνήμη του προφήτη Ηλία. Αυτή η εκκλησία είναι η πρώτη ελ­ληνική εκκλησία στην περιοχή της Γεωργίας. Στον τοίχο αυτής της εκκλησίας υπάρχει μια πέτρα με επιγραφή, που αναφέρει την ημερομηνία (αρχές του 20ου αιώνα). Η ημερομηνία αφορά την επισκευή της εκκλησίας, αλλά όχι την κατασκευή της. Στην αρχιτεκτονική της εκκλησίας κρύβεται ο κόπος και η τέχνη των μετα­ναστών της Σάντας στο νομό της Τιφλίδας. Εδώ για πρώτη φορά για τους Έλληνες ακούστηκε η λειτουργία στη μητρική γλώσσα. Τα επίσημα κρατικά έγγραφα του 1880, από το αρχείο της Δημοκρατίας της Γεωργίας, επιβεβαιώνουν ότι «ένα μέρος των Ελλήνων αυ­τής της περιοχής ετοιμαζόταν να μεταναστεύσει στην περιοχή του Καρς, ενώ το άλλο μέρος προσπαθούσε να αποκτήσει δικά του χωρά­φια». Έχουμε ένα έγγραφο που συντάχθηκε στις 4 Μαρτίου του 1883, σύμφωνα με το οποίο οι κάτοικοι του χωριού Ιβάνοβκα έκλεισαν συμ­φωνία με τον πρίγκιπα Ζ.Μπαράτοβ για την αγορά 528 ντεσιατίνων γης (1:1,0925 του εκτάριου) αξίας 7400 ρουβλίων σε ασήμι. Όπως αναφέραμε, οι Έλληνες της αγροτικής κοινότητας του Ιρα­γκά ήταν άριστοι μάστορες πετροκόποι και ταξίδευαν σε όλο τον Καύ­κασο, όπου υπήρχαν ανάγκες οικοδόμησης κτιρίων κρατικής, στρατιω­τικής, πολιτικής και θρησκευτικής χρήσης. Πρόλαβαν κιόλας να χτί­σουν και στα δικά τους χωριά μερικές ωραίες εκκλησίες. Στο χωριό Ιβάνοβκα η εκκλησία, που χτίστηκε στο νεκροταφείο, έχει δίπλα της την επιτάφια πλάκα του κτήτορά της. Υπάρχει η επιγραφή πάνω στην πλάκα αυτή: «ΜΝΗΜΗ ΣΤΟΝ ΣΚΛΑΒΟ ΤΟΥ ΘΕΟΥ, ΣΤΟΝ ΧΤΙΣΤΗ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, ΣΤΟΝ ΚΑΤΟΙΚΟ ΤΗΣ ΣΑΝΤΑΣ ΣΤΟ ΝΙΚΟΛΑΟ ΑΒΡΑΜΟΒ ΣΤΟΝ ΓΙΟ ΤΟΥ ΠΗΛΙΔΗ, ΠΟΥ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ ΣΑΝΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ ΣΤΙΣ 21 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΤΟΥ 1855, ΠΟΥ ΠΕΘΑΝΕ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ ΙΒΑΝΟΒΚΑ ΣΤΙΣ 10 ΜΑΤΟΥ ΤΟΥ 1910». Στο ημερολόγιο της εκκλησίας, που βρίσκεται στο κέντρο του χωρι­ού, υπάρχει σημείωση από το 1897, που μας πληροφορεί: «Αυτή η εκ­κλησία είναι γεωργιανή και στο θεμέλιό της με έξοδα των πιστών το 1876 χτίστηκε η νέα εκκλησία. Μετά από την επισκευή της, οι Έλλη­νες την εγκαινίασαν αφιερώνοντάς την στους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο». Πρώτος ιερέας αυτής της εκκλησίας ήταν ο Αλέξανδρος Ιορδάνοβιτς Καρίμποβ, απόφοιτος της ιερατικής σχολής της Τιφλίδας. Τη θέση αυτή είχε από το 1886. Την 1η Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους με­τατέθηκε με τη θέλησή του στο σχολείο του Μπεστασέν ως δάσκαλος της ελληνικής γλώσσας. Από το 1904 υπηρετούσε ως ιερέας στο χω­ριό Ιβάνοβκα. Η ελληνική εκκλησία των Αγίων Πέτρου και Παύλου ή­ταν μικρή και γι’ αυτό οι επισκέπτες του χωριού Ιβάνοβκα αποφάσισαν να την ξαναχτίσουν. Η κατασκευή της άρχισε το 1915, όμως η επι­κράτηση της Σοβιετικής Εξουσίας δεν έδωσε τη δυνατότητα να την τε­λειώσουν. Στο πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα, στο χωριό Ιβάνοβκα, οι μάστορες έχτισαν την εκκλησία του Αγίου Πνεύματος. Το χωριό Φτελέν (Τζιγκρασένι) ιδρύθηκε από τους μετανάστες της Σάντας της περιοχής της Τραπεζούντας το 1866. Αυτό το χωριό όμως για πολλά χρόνια δεν αναγνωρίσθηκε επίσημα, παρά μόνο γύρω στα 1870. Στις αρχές του έτους αυτού οι κάτοικοι του χωριού Τζιγκρασέ­νι αγόρασαν χωράφια από τον πρίγκιπα Ζ.Μπαράτοβ και άρχισαν να ετοιμάζονται για την κατασκευή της ορθόδοξης εκκλησίας τους. Η πρώτη εκκλησία χτίστηκε πάνω στα παλιά θεμέλια της γεωργιανής εκ­κλησίας και αφιερώθηκε στον Άγιο Ιωάννη το Βαπτιστή. Στην εκκλη­σία οι επισκέπτες ίδρυσαν εκκλησιαστικό σχολείο, όπου τα παιδιά μά­θαιναν την ελληνική γλώσσα και τα γράμματα. Το 1915 σ’ αυτό το χωριό ο πετροκόπος Αγαθάγγελος Καραϊλανίδης έχτισε με δικά του χρήματα μια νέα εκκλησία, που αφιερώθηκε στον Άγιο Χαράλαμπο. Εκτός απ’ αυτές τις εκκλησίες, οι πιστοί της ελληνικής αγροτικής κοι­νότητας του Ιραγκά τον 20ο αιώνα επισκεύασαν και άλλες παλιές γεωργιανές εκκλησίες. Π.χ. το 1958 κοντά στο χωριό Βιζίροβκα ο Χρι­στόφορος Κουμουλίδης μαζί με τον Γεώργιο Παρασκέβοβ, μαστόροι πε­τροκόποι που διέθεταν και τα απαιτούμενα χρήματα, επισκεύασαν μια παλιά γεωργιανή εκκλησία, που αφιερώθηκε στη μνήμη της Αγίας Βαρ­βάρας. Αυτός ο Παρασκέβοβ με σύντροφό του το Φιοντόρ Τοπουζίδη ε­πισκεύασαν το 1880 άλλη μια εκκλησία κοντά στο χωριό Ιβάνοβκα. Αυτή η εκκλησία είναι γνωστή με το όνομα της Ανάληψης. Τον καιρό εκείνο σ’ αυτή την περιοχή δεν υπήρχαν δρόμοι. Ο Γεώργιος Παρασκέ­βοβ σαν μάστορας αποφάσισε να μεταφέρει όλα τα οικοδομικά υλικά που χρειάζονταν για την εκκλησία με τη βοήθεια του γαϊδάρου του. Με­ρικές πληροφορίες, που δόθηκαν από τους κατοίκους της κοινότητας του Ιραγκά, μπορεί να είναι ανακριβείς. Το βασικό όμως είναι ότι οι μετα­νάστες ήταν και πραγματικοί χριστιανοί και υπέρμαχοι της Ορθοδοξίας. Όσον αφορά τα προβλήματα για τη μόρφωση, να σημειώσουμε ότι οι κάτοικοι αυτής της κοινότητας, όπως και όλος ο ελληνικός πληθυ­σμός της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, αγαπούσαν πολύ τη μόρφωση και τον πολιτισμό. Το σχολείο άνοιξε, όταν άρχισε να λειτουργεί η εκκλησία. Μετά την κατασκευή της εκκλησίας οι πιστοί με τη συγκα­τάθεση του ιερέα άνοιξαν το εκκλησιαστικό σχολείο. Σ’ αυτά τα σχο­λεία τα παιδιά μάθαιναν τη γραμματική και τη μητρική τους γλώσσα, το Νόμο του Θεού, γραφή και ζωγραφική. Σε μερικά σχολεία τα παι­διά μάθαιναν τα επαγγέλματα των πετροκόπων και των ξυλουργών. Οι σπουδαιότεροι δάσκαλοι του τέλους του 19ου αιώνα και των αρ­χών του 20ου αιώνα ήταν ο ιερέας Συμεών Σταμπολίεβ και ο διευθυ­ντής του εκκλησιαστικού σχολείου του Ιραγκά Γεώργιος Βασίλιεβιτς Σταμπολίεβ. Αυτοί οι δάσκαλοι, οι διανοούμενοι, πολλά χρόνια δίδα­σκαν σ’ αυτό το σχολείο και κατάφεραν μετά να δώσουν στα παιδιά των πιστών τις γνώσεις της μητρικής τους γλώσσας και των επαγγελμάτων. Στο τέλος του 19ου αιώνα σχεδόν όλα τα εκκλησιαστικά σχολεία της κοινότητας μεταμορφώθηκαν σε κοσμικά, ονομαζόμενα τότε υ­πουργικά. Έχουμε ντοκουμέντο την αίτηση του διευθυντή του σχολεί­ου του Ιραγκά, του Γ.Β.Σταμπολίεβ, προς τον υπεύθυνο της περιοχής Μπορτσαλό το 1904, όπου αναφέρεται: «Λόγω της πρόσκλησης στο ρωσικό στρατό, σας ζητώ να με απολύσετε από τη θέση μου και να μην αφήνετε την οικογένεια μου έρμαιο της τύχης». Εκείνη την εποχή άρ­χισαν να παίρνουν και τους Έλληνες στην υπηρεσία του στρατού για το ρωσο - ιαπωνικό πόλεμο. Το πρώτο κοσμικό σχολείο στο χωριό Ιβάνοβκα άνοιξε το 1897 α­πό τον ιερέα Α.Καρίμποβ. Ο Α.Καρίμποβ δίδασκε την ελληνική γλώσ­σα και τα γράμματα σ’ αυτό το σχολείο ως το 1908. Μετά τον μετέ­θεσαν ως ιερέα στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου του Μπεστασέν. Τη θέση του στο σχολείο του Ιβάνοβκα πήρε ο Νικόλαος Λαβάσοβ, που ήρθε από την πόλη Μπατούμ. Στην κοινότητα του Ιραγκά έλειπαν οι άνθρωποι με την κοσμική μόρφωση και γι’ αυτό συχνά καλούσαν επαγγελματίες στα σχολεία τους από τις άλλες περιοχές. Π.χ. στο σχολείο του Ιραγκά από το 1909 άρχισε να δουλεύει ο Παναγιώτης Τσελενγκάροβ, προερχόμενος από την Αλεξανδρούπολη. Διευθυντής του σχολείου ήταν ο Μιχαήλ Ξεμίδοβ και δάσκαλοι ο Χ. Χριστοδούλοβ και η Αλιχάνοβα από το Γιαγκδά. Οι τοπικές αρχές σιγά - σιγά άρχισαν να εισάγουν τη Ρωσι­κή γλώσσα και έτσι.το 1908 η ελ­ληνική γλώσσα σ’ αυτό το σχολείο διδασκόταν 2 ώρες την εβδομάδα. Σύμφωνα με έγγραφο, από το κεντρικό Κρατικό Ιστορικό Αρχείο της Δημοκρατίας της Γεωργίας, οι κάτοικοι του Μικρού Ιραγκά το 1928 στο χωριό τους είχαν μια εκκλησία, όπου οι πιστοί παρακολου­θούσαν τη λειτουργία στη μητρική τους γλώσσα. Με διαταγή του Παναγιώτοβ, υποψήφιου της ομάδας του κομμουνιστικού κόμματος, οι ντόπιοι κομσομόλοι κάλεσαν σε συνέλευση τους πολίτες, όπου αποφασίστηκε αυτή η εκκλησία να γίνει κλαμπ για τη νεολαία. Οι αγρότες και οι μάστορες πρότειναν στους κομσομόλους να χτίσουν νέο κτίριο για κλαμπ και να αφήσουν την εκκλησία. Οι κομσομόλοι όμως ετοι­μάστηκαν να επιτεθούν στο εκκλησίασμα. Έτσι την Παρασκευή, στις 10:00 το πρωί, ο ιερέας Σταμπολίεβ, όταν τελείωσε τη λειτουργία, έ­κλεισε την πόρτα και τη σφράγισε. Η ομάδα των κομσομόλων στις 11:00 το βράδυ γκρέμισε την πόρτα, μπήκε στην εκκλησία και άρχισε να σκορπίζει τα εκκλησιαστικά αντικείμενα και να βρίζει τους πιστούς αγρότες. Στη συνέλευση των κομσομόλων συντάχθηκε πρακτικό και α­πόφαση για τη σύλληψη των εχθρών τους και τη φυλάκισή τους στις φυλακές του Μπορτσαλό. Από εκεί μερικοί κρατούμενοι κατάφεραν να δρεπετεύσουν και να στείλουν έγγραφη διαμαρτυρία με τα παράπονα προς τα μέλη της γεωργιανής κυβέρνησης εκείνης της εποχής. Έτσι άρχισε ο 20ος αιώνας για τους Έλληνες της αγροτικής κοινό­τητας του Ιραγκά, που άφησαν την πατρίδα τους για να φυλάξουν την Ορθοδοξία τους. Ποιος μπορούσε να φανταστεί ότι τα παιδιά των Ελλήνων θα φέρνονταν έτσι στη θρησκεία τους, όπως δηλαδή οι σταυ­ροφόροι στις εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης! Σωκράτης Αγγελίδης Διδάκτορας Ιστορίας-Ανατολικολόγος

Σας μεταφέρω τους χαιρετισμούς από όλες τις γυναίκες της Γεωργίας και ειδικά από τις Ελληνίδες. Θα ήθελα να σας παρουσιάσω μία ιστορική ανάλυση των προβλημάτων των γυναικών της Γεωργίας και τις δραστηριότητες του συλλόγου μας «Παναγία Σουμελά» και τα σχέδιά μας για το μέλλον. Η ύπαρξη κάθε λαού προσδιορίζεται από την κατάσταση γενεαλογίας, όπως επίσης εξαρτάται και από το υγιέστατο ηθικό απόθεμα των γονιδίων της γυναίκας και της νεολαίας. Στην ιστορία των Ελλήνων του Πόντου οι κακές συνθήκες επιβίωσης, λόγω των σκληρών κλιματολογικών συνθηκών και κάτω από τους ξένους κατακτητές επί χρόνια, μπορέσαμε να επιβιώσουμε με τη βαριά καθημερινή μας εργασία. Σε αυτή την επιβίωση, ιδιαίτερος ρόλος ανήκει στη γυναίκα. Αυτή ήταν όχι μόνον ο φύλακας της εστίας, αλλά και ο φύλακας της εθνικής παράδοσης, των ηθών και εθίμων, που σχηματίζουν τη βάση κάθε εθνικού πολιτισμού. Με την εμφάνιση νέων κρατών στην πρώην Σοβιετική Ένωση, στα προβλήματα της διάσωσης της γλώσσας και του εθνικού πολιτισμού προστέθηκαν και τα οικονομικά προβλήματα, από τα οποία προκύπτει ότι η κοινωνική θέση της γυναίκας και της νεολαίας στη σημερινή περίοδο είναι ανυπεράσπιστη. Όπως έχουμε δει, η κατάσταση στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης είναι πολύ δύσκολη. Στη Γεωργία, ο εμφύλιος πόλεμος και οι πολεμικές συγκρούσεις δυσκόλεψαν περισσότερο την κατάσταση. Το κράτος μας δεν είναι σε θέση να εξασφαλίσει τις ελάχιστες συνθήκες επιβίωσης για τους πιο ανυπεράσπιστους κοινωνικά πολίτες, όπως οι γέροντες, τα ορφανά παιδιά, αφού η σύνταξη είναι μόνον περίπου 6 δολάρια το μήνα. Σε όλη αυτή τη δύσκολη κατάσταση, πρώτη απ’ όλες βρέθηκε η γυναίκα. Οι Ελληνίδες της Γεωργίας, έχοντας δυνατό χαρακτήρα, εκμεταλλεύθηκαν, στο παρελθόν, όλες τις ευκαιρίες για να αναπτύξουν δυνατές γνώσεις και τα καλύτερα επαγγέλματα. Οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργά σχεδόν σε όλους τους κοινωνικούς τομείς. Ανάμεσά τους υπάρχουν πρόσωπα όλων των επαγγελμάτων, όπως εκπαιδευτικοί, γιατροί, δημοσιογράφοι, μηχανικοί και καλλιτέχνες. Σε αυτές τις καινούργιες συνθήκες, οι Ελληνίδες γυναίκες δημιούργησαν το φιλανθρωπικό σύλλογο «Παναγία Σουμελά». Ο πρωταρχικός σκοπός του συλλόγου ήταν η ένωση των Ελληνίδων γυναικών για μία πολύπλευρη δράση, όχι μόνον για να βοηθήσουν εκείνους που είναι δυστυχισμένοι, όπως οι ανάπηροι, γέροντες χωρίς οικογένεια και ορφανά παιδιά, αλλά και να δοθεί η ευκαιρία στις γυναίκες μας να χρησιμοποιήσουν τις δυνάμεις τους και τις γνώσεις τους προς όφελος εκείνων που τώρα τους χρειάζονται. Ο στόχος του συλλόγου μας είναι η ψυχολογική προσαρμογή των γυναικών στις καινούργιες συνθήκες διαβίωσης. Στο σύλλογό μας συμμετέχουν περίπου 60 γυναίκες, από τις διάφορες περιοχές της Γεωργίας και ελπίζουμε ότι ο αριθμός των μελών του συλλόγου μας θα μεγαλώσει στο μέλλον. Οι δραστηριότητές μας είναι διάφορες. Κάνουμε εκθέσεις για την πώληση εργόχειρων, συγχρόνως μαζεύουμε ρούχα για τα ορφανά παιδιά, οργανώνουμε γιορτές με δώρα για τα παιδιά και για τους ανάπηρους. Αυτές οι δραστηριότητες του συλλόγου θα δώσουν στις γυναίκες τη δυνατότητα έκφρασης και αξιοποίησης των ικανοτήτων τους, που χαρακτηρίζει την Ελληνίδα του Πόντου, σε όλες τις εποχές. Τα αποτελέσματα όλων αυτών των δραστηριοτήτων θα είναι η εκτόνωση της συναισθηματικής φόρτισης και η καλυτέρευση της ψυχική υγείας αυτών των γυναικών. Στα σχέδια του συλλόγου υπάρχουν και άλλες δραστηριότητες, όπως η ενημέρωση των μελών σε θέματα καθημερινών προβλημάτων που τους απασχολούν, προσφορά οικονομικής βοήθειας σε μορφή υποτροφιών για τα παιδιά ελληνικής καταγωγής, η δωρεάν παροχή ιατρικών εξετάσεων στις γυναίκες και τις οικογένειες τους. Για τη διαφύλαξη της εθνικής συνείδησης, παντού όπου υπάρχουν ομάδες των μαθητών της ελληνικής γλώσσας και ιστορίας ο σύλλογός μας τους υποστηρίζει. Ο φιλανθρωπικός σύλλογος «Παναγία Σουμελά» δεν είναι κλειστός και απομονωμένος. Έχουμε στενές σχέσεις με τη διεθνή οργάνωση «Γεωργιανές Γυναίκες για την Ειρήνη». Ένας από τους κύριους σκοπούς μας είναι να έρθουμε σε επαφή με τις φιλανθρωπικές οργανώσεις της Ελλάδας για την απόκτηση εμπειριών και συνεργασίας. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι η δράση του συλλόγου μας θα βοηθήσει τις γυναίκες της Γεωργίας να ξεπεράσουν τις δυσκολίες και να δουν το μέλλον μας με αισιοδοξία και ελπίδα. Ελπίζω ότι η συνεργασία με τις γυναίκες της Ελλάδας θα μπορέσει να μας δώσει μία ακόμη ευκαιρία και την ελπίδα ότι θα μπορέσουμε πιο δυνατά να βοηθήσουμε τις γυναίκες της Γεωργίας, που σήμερα πραγματικά βρίσκονται σε πολύ κακή οικονομική κατάσταση. Μαντόνα Σαββίδου (Η ομιλία έγινε στα ρωσικά, με ταυτόχρονη μετάφραση στα ελληνικά από την κ. Σοφία Προκοπίδου). Απόσπασμα από την εισήγηση της στο Δ' παγκόσμιο συνέδριο Ποντιακού Ελληνισμού στη Θεσσαλονίκη - Ιούνης 1997

Η Σοφία Κοκκά στη Ρωσία, πριν έρθουν στην Ελλάδα, το 1923 Γιατί του Πόντου τα βουνά είν’ τόσον βουρκωμένα και κατηβάζ’νε σον γυαλόν ποτάμια ματωμένα και ματών’νε την θάλασα μ’ και θλίβουν τα καράβια μ’; Μην άνεμος τα κυνηγά, μην η βροχή τα δέρνει; Μην άλλο ’κι σώζ’ν να βαστάζ’ν την βαρυχειμωνίαν; Μήτ’ άνεμος τα κυνηγά ούτε η βροχή τα δέρνει και τον χειμώνα βαστάζουν όσον βαρύς κι αν είναι· συνηθισμένα τα βουνά μ’ σην βαρυχειμωνίαν. Του σκλάβου το παράπονον ’κι σώζ’ν να υπομέν’νε. Ως πότε θα κουρσέβ’ν οι Τούρκ’ την Ρωμανίαν; Το πρώτο από τα δεκατέσσερα παιδιά του Παναγιώτη και της Ευτυχίας Ασιατίδη, η Σοφία, γεννήθηκε στις 25 Δεκέμβρη 1901 στην ενορία Σαμανάντων της Κρώμνης. Η οικογένεια της περνούσε τους χειμώνες στο Τσεβισλίκ (Μάτσκα-Ματσούκα), όπου ο πατέρας της, με τους αδελφούς του Κωνσταντίνο και Γεώργιο διατηρούσαν φούρνο και εμπορικό, κληρονομιά από τον πατέρα τους. Τα καλοκαίρια, η οικογένεια τα περνούσε στην Κρώμνη. Σαμανάντων Κρώμνης Η Σοφία τελείωσε το δημοτικό σχολείο στο Τσεβισλίκ. Το 1917, η οικογένεια του Παναγιώτη Ασιατίδη, ακολουθώντας τον ρούσικο στρατό, που εγκατέλειπε τον Πόντο, εγκαταστάθηκε στο Βατούμ. Το 1920 παντρεύτηκε τον Μιχάλη Κοκκά. Τον Οκτώβριο του 1923 ήρθαν οικογενειακούς στην Ελλάδα. Στην Καλαμαριά έζησαν στους θαλάμους μέχρι το 1927, οπότε και εγκαταστάθηκαν στα «διώροφα», τα σπίτια που έχτισε ο Επικοισμός. Από τα πέντε, που απέκτησε, ζουν ο Κωνσταντίνος - από τον οποίο είδε δύο εγγονές και δύο δισέγγονες -, και η Ευτυχία. Η Σοφία, από πολύ μικρή ηλικία, έβγαζε μοιρολόγια και έπλεκε στίχους. Δημιουργούσε, κάνοντας δουλειές του σπιτιού ή πλέκοντας τις δαντέλες της υπομονής. Τα ποιήματά της τα τραγουδούσε ή τα απήγγελλε, χωρίς να τα γράψει ποτέ και τα θυμόταν όλα, μέχρι την τελευταία της ανάσα. Τα περισσότερα από τα ποιήματά της αναφέρονται στον Πόντο και ειδικά στην αγαπημένη της Κρώμνη, που νοσταλγούσε πάντα. Ωστόσο, την ενένπνεαν και θέματα της επικαιρότητας, το περιβάλλον, η φύση, ο Θεός, η οικογένειά της. Το 1993 βιντεοσκοπήθηκε να απαγγέλλει αρκετά από τα ποιήματά της, τα οποία, στη συνέχεια, πέρασαν για πρώτη φορά στο χαρτί. Το 1996, καταβεβλημένη από τα βαθιά γεράματα, συνθέτει το δικό της μοιρολόι: Έχετε γεια, ψηλά βουνά, λόγγοι και πεδιάδες Έχετε γεια, κρύα νερά, π’ εκλείστα κα και έπα Έχετε γεια, γειτόνοι μου και συγγενοί μ’ και φίλοι Έχετε γεια, πουλόπα μου, για πάντα ταξιδεύω Ελάτε παρεβγάλτε με σ’ αγύριστον την στράταν Όθεν πάν’ και ’κι κλώσκουνταν κι απόθεν κανείς ’κ’ έρθεν Διαβάτης πα ’κι επέρασεν να λέει, εδέβα κ’ είδα τ’ς. Η Σοφία Κοκκά έφυγε από τη ζωή στις 10 Σεπτεμβρίου 1998. Από τότε αναπαύεται δίπλα στον σύζυγό της και πατέρα μου, στις Πέντε Βρύσες Λαγκαδά. Η βιογραφία ειναι γραμμένη απο την κόρη της Ευτυχίας Κοκκά.

Οι Έλληνες της περιοχής Τραπεζούντας, οι οποίοι στα χρόνια 40 -60 του 19ου αιώνα άρχισαν να καταφεύγουν στην περιοχή του Βατούμ, ήταν πιστοί στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Μετά την εγκατάσταση στο Βατούμ άρχισαν να σχεδιάζουν την οικοδόμηση εκκλησίας και σχολείου, για να μπορούν τα παιδιά τους να σπουδάζουν στα ελληνικά. Η σκέψη αυτή άρεσε στους ιθύνοντες κύκλους της περιοχής και στους ντόπιους διανοούμενους. Τραπεζούντα Για να πραγματοποιηθεί όμως η σκέψη αυτή έπρεπε οι Έλληνες να αποκτήσουν δικό τους ιερατικό κλήρο. Η αντιπροσωπεία της ελληνικής κοινότητας του Βατούμ αποφάσισε να ζητήσει βοήθεια από τους συμπατριώτες τους και ιδιαίτερα από τον Καρακασίδη. Όταν ο Καρακασίδης πληροφορήθηκε αυτό το ζήτημα, διαφώνησε με την πρόταση της ελληνικής αντιπροσωπείας και χάρισε το δικό του οικόπεδο. Αφού δέχθηκε την πρόταση του κ. Καρακασίδη, η ελληνική κοινότητα του Βατούμ άρχισε την οικοδόμηση της Εκκλησίας το 1865. Πρέπει να τονίσουμε ότι τα οικοδομικά υλικά για το κτίσιμο της Εκκλησίας τα έφερναν από το λατομείο της Τσιχισντζίρης, που τα είχαν ανοίξει οι Έλληνες της Τραπεζούντας την τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα. Για τη μεταφορά του οικοδομικού υλικού δεν είχαν πρόβλημα, γιατί όλοι οι κάτοικοι συμμετείχαν ενεργά στην οικοδόμηση της Εκκλησίας. Όλα τα μέλη της ελληνικής κοινότητας του Βατούμ πίστευαν ότι αυτή η πράξη αποτελεί εθνική δραστηριότητα και εθνικό σκοπό. Με την έναρξη των εργασιών η ελληνική κοινότητα πήρε επίσημο φιρμάνι από το σουλτάνο, παρόλα αυτά η οικοδόμηση της Εκκλησίας σταμάτησε αναγκαστικά δύο φορές. Οι μουσουλμάνοι είχαν την υπόνοια ότι οι Έλληνες υπό την προστασία της Εκκλησίας χτίζουν φρούριο. Η ελληνική κοινότητα αναγκάστηκε να διαθέσει πολύ χρόνο και μεγάλη υπομονή, για να αποδείξει την αλήθεια στους Οθωμανούς. Η οικοδόμηση της Εκκλησίας ολοκληρώθηκε το 1870 και αφιερώθηκε στη μνήμη του Αγίου Νικολάου. Να σημειώσουμε ότι η οικοδόμηση αυτής της Εκκλησίας κόστισε στους Έλληνες περίπου 700 οθωμανικές λίρες. Γι' αυτά τα έξοδα η κοινότητα έπρεπε να πληρώνει κάθε χρόνο 15% στους Οθωμανούς. Την εποχή αυτή στο Βατούμ ζούσαν 200 ελληνικές οικογένειες. Ένας αυτόπτης μάρτυρας περιέγραφε ως εξής την είσοδο των ρωσικών στρατευμάτων στο Βατούμ το 1878. Την πρώτη μέρα οι Έλληνες κρέμασαν μπροστά στην Εκκλησία την καμπάνα και άρχισαν να τη χτυπούν, κάτι που δεν είχαν δικαίωμα να κάνουν στην περίοδο της Οθωμανοκρατίας. Στην εορταστική παρέλαση πήγαιναν μπροστά οι ιερείς με τα λάβαρα της Εκκλησίας και με σταυρούς. Στις 25 Αυγούστου του 1878 από την πόλη έφταναν στο ρωσικό στρατόπεδο οι χτύποι της καμπάνας για πρώτη φορά μετά από πολλούς αιώνες. Η μοναδική καμπάνα της ελληνικής Εκκλησίας του Αγίου Νικολάου χωρίς σταματημό καλούσε τους χριστιανούς για προσευχή ύστερα από αιώνες. Στις αρχές του Νοεμβρίου του 1879 έφτασε στην Τιφλίδα μια πολυάριθμη αντιπροσωπεία από το Βατούμ, για να εκφράσει επίσημα την αφοσίωσή της προς τη ρωσική κυβέρνηση. Επικεφαλής της αντιπροσωπείας από το Βατούμ ήταν ο ιερέας της ελληνικής εκκλησίας του Αγίου Νικολάου Πέτρος Χαράλαμπος. Βατούμ Πραγματικά η ελληνική εκκλησία του Βατούμ έγινε το κέντρο, γύρω από το οποίο συγκεντρώνονταν οι Έλληνες. Όταν στις αρχές του 90 του 19ου αιώνα η ελληνική κοινότητα αποφάσισε να δημιουργήσει μια ελληνική οδό, οι Έλληνες χάρισαν δικά τους χωράφια και κάθε μέσο για την κατασκευή της. Εφόσον υπήρχε ελληνική εκκλησία και σχολείο οι περισσότεροι Έλληνες μπόρεσαν να εκπαιδευτούν στη μητρική τους γλώσσα. Για παράδειγμα, το 1890 στην πόλη Βατούμ ζούσαν συνολικά 1995 Έλληνες, αριθμός που αποτελεί το 11% του πληθυσμού της πόλης. Από αυτούς 908 άνδρες και 179 γυναίκες είχαν κάποια μόρφωση, ενώ 1389 άτομα μιλούσαν τη μητρική τους γλώσσα. Η υπεύθυνη στάση της Εκκλησίας στα ζητήματα της μόρφωσης του ελληνικού πληθυσμού έδωσε τη δυνατότητα στην κοινότητα να ιδρύσει το 1883 εκκλησιαστικό σχολείο για αγόρια. Το 1892, για πρώτη φορά στο Βατούμ, με δημιουργική πρωτοβουλία της Εκκλησίας, ιδρύθηκε το σχολείο για τα κορίτσια. Βάση έγινε το σχολείο, που υπήρχε από το 1861. Η μόρφωση, που πήραν τα παιδιά σ’ αυτά τα σχολεία, μετέτρεψε την πόλη Βατούμ σε πνευματικό κέντρο και στις αρχές του 20ου αιώνα οι Έλληνες άρχισαν να εκδίδουν ελληνικές εφημερίδες. Αυτές ήταν οι εξής: 1. Χαραυγή - εβδομαδιαία: το νούμερο 1 εκδόθηκε την 1 Μαΐου 1917. Παύθηκε την 1 Απριλίου 1918, εξαιτίας της κατάληψης του Βατούμ από τον Οθωμανικό στρατό. 2. Κομμουνιστής - Κυκλοφόρησε από το 1921 έως το 1926. Το γραφείο της σύνταξης μετέφεραν από την πόλη Βατούμ στο Ροστόφ -να - Δονού. 3. Επαναστατικά τραγούδια-συλλογή των επαναστατικών τραγουδιών. 4. Αργοναύτης 5. Ελεύθερος Πόντος και άλλες. Εκκλησία Αγίου Νικολάου στο Βατούμ Οι γνωστοί Έλληνες του Βατούμ κατέβαλαν προσπάθειες και τα κεφάλαια για να ολοκληρωθεί η εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Έχουμε πληροφορίες ότι ο 40χρονος Τιμολέων, γιος του Περικλή Τρανταφυλλίδη, που ήταν γνωστός γιατρός σ’ όλη την Ευρώπη, χάρισε χρήματα για την ολοκλήρωση της ελληνικής εκκλησίας και για την οικοδόμηση του ελληνικού σχολείου. Στον κατάλογο μαζί με αυτόν βρίσκονται τα ονόματα του κ. Λαμπριανίδη, του κ. Σπανάκη, του γιου του γνωστού μεταλλωρύχου Τσεϊματζίδη, του κ. Χιώτη και του κατόχου πολλών αργυρωρυχείων στη δυτική Γεωργία κ. Συμεωνίδη. Τέλος μπορούμε να πούμε ότι όλες οι φιλανθρωπικές υποθέσεις του ελληνικού πληθυσμού του Βατούμ ξεκίνησαν από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Στη Σοβιετική περίοδο η εκκλησία, για 10 χρόνια περίπου, ήταν κλειστή. Μετά το δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι κάτοικοι της πόλης Βατούμ, η Ε. Χ. Κοτίδη και η πριγκίπισσα Τ.Μ.Νακασίντζε έστειλαν γράμμα στον έξαρχο της Γεωργίας και ζητούσαν να επαναλειτουργήσει ο ναός. Λίγο καιρό μετά πήραν ιδιαίτερη άδεια του Στάλιν, ο οποίος επέτρεφε να ανοίξουν την Εκκλησία στο Βατούμ. Είναι γνωστό σ’ εμάς ότι ο Έξαρχος Καλλίστρατος Τσιντσάντζε είχε διδάξει στο θρησκευτικό σχολείο του Γόρι, όταν ο Στάλιν φοιτούσε σ' αυτό. Έτσι το 1946 επαναλειτούργησε η εκκλησία του Αγίου Νικολάου και στην ιερή λειτουργία ήταν παρών ο ίδιος ο Έξαρχος της Γεωργίας. Σωκράτης Αγγελίδης Διδάκτορας της Ιστορίας- Ανατολικολόγος (Ιστορία των Ελληνικών Εκκλησιών & Σχολείων της Ατζαρίας 1820-1885)

Το Καρακόμ ιδρύθηκε στο διάστημα 1835 - 1841 από Έλληνες που κατάγονταν από το χωριό Μπασκόϊ. Πρώτα εγκαταστάθηκαν ε­φτά οικογένειες Ελλήνων, που το 1830 μετανάστευσαν στην περιοχή της Τσάλκας, συγκεκριμένα στο χωριό Μπασκόϊ, από το χωριό Καραχούμ της περιοχής του Αρζρούμ. Στους κατοίκους του Καρακόμ άρχι­σαν να έρχονται αργότερα και οι συγγενείς τους. Οι Έλληνες βρήκαν εδώ τα ερείπια παλαιού γεωργιανού χωριού και την παλαιά θεμελίω­ση γεωργιανής ορθόδοξης εκκλησίας. Μεταξύ των πρώτων μετανα­στών ήταν η οικογένεια του ιερέα Σαχπάζοβ. Η οικογένεια αυτή ήρθε στην περιοχή της Τσάλκας από το χωριό Τσαγγλί της Μικράς Ασίας, που βρισκόταν κοντά στην Κωνσταντινούπολη . Ο Σαχπάζοβ έφερε μαζί του μια παλιά εικόνα ζωγράφου της Kωνσταντινούπολης, όπου απεικονίζεται ο Ιωάννης ο Βαπτιστής. Η εικόνα αυτή για πολλά χρό­νια βρισκόταν στο σπίτι του ιερέα, όπως και άλλες εικόνες και εκκλησιαστικά είδη, που τα έφεραν οι Έλληνες μαζί τους. Γύρω στα 1850 οι κάτοικοι του χωριού με την καθοδήγηση του ιερέα Σαχπάζοβ άρχισαν να επισκευάζουν την εκκλησία. Ο Σαχπάζοβ την εγκαινίασε αφιερώνοντάς την στον Άγιο Χαράλαμπο. Έτσι χτίστηκε η πρώτη ελληνική εκκλησία στο χωριό Καρακόμ. Την προαναφερόμενη εικόνα του Ιωάν­νη του Βαπτιστή ο ιερέας Σαχπάζοβ την κρατούσε στο σπίτι του μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Το 1901 με δικά του χρήματα έχτισε μια μικρή εκκλησία για την εικόνα αυτή, η οποία αργότερα εξαφανίστηκε από την εκκλησία και κανείς δεν ξέρει τι απόγινε. Στις αρχές του 1870 ο αριθμός των κατοίκων του Καρακόμ αυξή­θηκε, επειδή έρχονταν πολλοί συγγενείς τους από τη Μικρά Ασία, και τότε παρουσιάστηκε το πρόβλημα του σχολείου. Στη συνέλευση του χωριού αποφασίστηκε να πληρώνουν τον ιερέα για να διδάσκει στο σχολείο. Το Σεπτέμβριο του 1870 οι κάτοικοι του Καρακόμ για πρώ­τη φορά άνοιξαν το εκκλησιαστικό σχολείο για τα παιδιά τους στην εκ­κλησία του Αγίου Χαράλαμπου. Σ' αυτό το σχολείο τα παιδιά μάθαι­ναν γραμματική της ελληνικής γλώσσας, γραφή, ζωγραφική και θρη­σκευτικά. Στα μέσα του 1880 αυτό το σχολείο ονομάστηκε «ελληνική σχολή». Η διδασκαλία των μαθημάτων γινόταν βέβαια στην ελληνική γλώσσα. Στις αρχές του 20ου αιώνα σ' αυτό το σχολείο φοιτούσαν 30 μαθητές. Επιτηρητής της σχολής διορίστηκε ο Σωφρόνιος Σουσάνοβ, ο οποίος, αν και ήταν κάτοικος του χωριού Ντζινίς, διορίστηκε διευθυ­ντής της ελληνικής σχολής στο Καρακόμ. Στις αρχές του 20ου αιώνα στο χωριό Ντζινίς υπήρχαν άνθρωποι, που ήξεραν την ελληνική γλώσ­σα. Δάσκαλος στην ελληνική σχολή υπήρξε ο Ι.Π.Καραγκιόζοβ, από­φοιτος του αστικού σχολείου της Αλεξανδρούπολης. Το 1917 στη σχο­λή άρχισε να διδάσκει ο γιος του Θ.Χ.Σαχπάζοβ, που γεννήθηκε το 1886. Αυτός παρακολούθησε μια σειρά μαθημάτων στο υπερκαυκάσιο διδασκαλικό σεμινάριο. Μετά το σεμινάριο επί 12 χρόνια δούλευε σαν επιτηρητής του σχολείου Αλαβέρντι. Εξαιτίας των προσπαθειών των ιερέων του πρώτου σχολείου, που ονομάστηκε μετά «ελληνική σχολή», οι Έλληνες του χωριού Καρακόμ κατάφεραν να διατηρήσουν σε υψηλό επίπεδο γνώσης τη μητρική τους γλώσσα. Η πολιτική των ιθυνόντων κύκλων του κράτους όμως δε δε­χόταν τη χρήση της ελληνικής γλώσσας στην Τσάλκα. Σωκράτης Αγγελίδης Διδάκτορας Ιστορίας-Ανατολικολόγος

Οι Έλληνες του Καύκασου στις αρχές του αιώνα μας έφταναν τους 150.000. Πώς και πότε όμως μαζεύτηκαν τόσοι πολλοί στη χώρα αυτή; Πρόκειται για το νεότερο αποικισμό των Ποντίων που άρχισε αμέσως μετά την άλωση της Τραπεζούντας από τους Τούρκους. Και συνεχίστηκε και στην κατοπινή περίοδο ως τις αρχές του 20ου αιώνα. Το 1461 πολλοί Χριστιανοί του Πόντου έφυγαν στον Καύκασο, όπως αναφέρει και ο ιστορικός Λαόνικος Χαλκοκονδύλης στο βιβλίο του De Rebus Turcibus (βιβλ. 8). Λίγα χρόνια αργότερα, το 1490, όπως γράφει ο Γεωργιανός ιστορικός Πλάτων Ιοσσελιάνι στο βιβλίο του Ιστορία της Γεωργιανικής Εκκλησίας, πολλοί Έλληνες από τον Πόντο άρχισαν να μεταναστεύουν ομαδικά στην ομόδοξη Γεωργία, όπου έβρισκαν προστασία από τους ορθόδοξους βασιλιάδες της. Είχαν μάλιστα και ιδιαίτερο επίσκοπο οι μετανάστες Έλληνες, που πήρε τον τίτλο «επίσκοπος Αχταλίας». Η επισκοπή αυτή διατηρήθηκε ως το 1827. Εξάλλου, διάφορες παραδόσεις, που μεταδίδονταν επιτόπου από στόμα σε στόμα και διασώζονταν μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, ανέφεραν ότι ειδικά στην Κουταΐδα της Γεωργίας είχαν μεταναστεύσει πάνω από 30 ελληνικές οικογένειες πριν από τον 19ο αιώνα. Έλληνες του Πόντου στον τσαρικό στρατό , μετά το 1880 Οι οικογένειες αυτές με τον καιρό εκγεωργιανίστηκαν, αλλά για να διακριθούν από τους ντόπιους, επειδή οι Γεωργιανοί έλεγαν γενικά τους Έλληνες περζέν, δηλαδή σοφούς, ονόμαζαν τους απόγονους αυτών των οικογενειών Περζενεησβίλι (γιους των Ελλήνων). Κι αυτό μέχρι τα τελευταία χρόνια. Αλλά και στο Άδλερ και στις Γάγγρες της βόρειας παραλίας του Εύξεινου Πόντου υπήρχαν Έλληνες, και μάλιστα από πιο παλιά, πριν από το 1658. Ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσίθεος που ταξίδεψε και αποβιβάστηκε στα μέρη αυτά, το μήνα Ιούλιο του 1658, είδε Έλληνες που ζούσαν με τους Τούρκους συγκατοίκους τους «εν άκρα ομονοία». Περνάμε κατόπιν στις αρχές του 18ου αιώνα, οπότε ιδρύθηκε από μετανάστες Έλληνες μεταλλωρύχους της Αργυρούπολης του Πόντου το μεταλλείο Αλαβερτίτης Γεωργίας. Στην αρχή οι μετανάστες ήταν λίγοι, αλλά με τον καιρό αυξήθηκαν και έστησαν και μικρά ελληνικά χωριά στο Αλαβερτί (ή Μισανά) αλλά και στο Αχταλά. Τους Πόντιους αυτούς μεταλλωρύχους τους είχε καλέσει στο Αλαβερτί ο βασιλιάς της Γεωργίας Ηράκλειος Β' πριν από το 1745. Η πατρίδα των μεταναστών εκτός από την Αργυρούπολη ήταν και η περιφέρεια Γκιουλδικάνα του νομού Ερζερούμ. Στα χρόνια αυτά οι άποικοι δεν ξεπερνούσαν τους 800 Έλληνες, αλλά το 1795 έφτασαν τους 1.600. Απ’ την άλλη μεριά, το 1801, ο σερδάρης της πόλης Εριβάν, πρωτεύουσας της Αρμενίας, προσκάλεσε από την Τουρκία πολλούς Έλληνες για να δουλέψουν στο μεταλλείο Δαρατζή-νταγ, που βρισκόταν κοντά στο χωριό Πασαπαράν, 58 βέρστια από την πρωτεύουσα. Αλλά οι μετανάστες, επειδή δεν ικανοποιήθηκαν από τη δουλειά και από την προστασία του σερδάρη, αναγκάστηκαν να φύγουν. Πριν από το 1812, ωστόσο, στα πέριξ του Λόρι της Αρμενίας ζούσαν 1500 Έλληνες μεταλλουργοί με τις οικογένειες τους, απο τους οποίους οι 1100 πέθαναν. Έπειτα από αυτό, οι μεταλλουργοί άνοιξαν τα χαλκούχα μεταλλεία του Αγαρέη, 32 βέρστια μακριά απο την Ορδουθάτα, κοντά στον Άραξη ποταμό του Καταπέη, κοντά στο σταθμό Δολλιάρ και άλλα. Το 1828 μετανάστευσαν στην Τσάλκα, 78 βέρστια ανατολικά από την Τιφλίδα, πολλοί Έλληνες από τον Πόντο, οι οποίοι ίδρυσαν 43 χωριά. Τα χωριά αυτά θα τα δούμε και πιο κάτω. Στο Βατούμ της Γεωργίας οι λιγοστοί Έλληνες εγκαταστάθηκαν μετά το 1846. Νοίκιασαν μάλιστα και ένα ξύλινο σπίτι και το έκαναν εκκλησία. Έλληνες υπήρχαν κατά τα έτη 1870 και 1880 και στο Ογουρζέτ, το Αρτβίν, το Αρνταχάν του νομού Καρς της Αρμενίας και ολόγυρά τους. Στο Πότι (αρχαία Φάσις), υπήρχαν Έλληνες πριν από το 1860, ενώ στο Σοχούμ της Γεωργίας από το 1870. Οι Έλληνες, συγκεκριμένα, των χωριών γύρω από το Βατούμ (του Άτζκουα, του Τάβκα, του Κβίρικα, του Κορονιστάβι και του Αχαλσέν) μετανάστευσαν εκεί το 1884. Από ένα ρωσικό Ημερολόγιο του Καυκάσου του 1907, στο οποίο δημοσιεύεται μια στατιστική του πληθυσμού, έχουμε τους παρακάτω αριθμούς Ελλήνων κατοίκων: Διοίκηση Βατούμ. Βατούμ (πόλη) 2.730, γύρω από το Βατούμ, στα χωριά, 1.878, Αρτβίν 10, γύρω από το Αρτβίν 25. Σύνολο 4.643. Σύμφωνα όμως με μια στατιστική που ενήργησε ο ίδιος ο συγγραφέας Ιωάννης Καλφόγλου, οι Έλληνες της διοίκησης Βατούμ πριν από το 1908 ήταν: Βατούμ 3.500 χωριά, Άτζκουα 500, Αχαλσέν 582, Δάγβα [ή Ντάβκα ή Τάβκα] 602, Κβίρικε 400 , Κορονιστάβι 51, Σαρπ και Γώνια 33, Αρτβίν 17, γύρω από το Αρτβίν 470. Σύνολο 6.155. Ποντιακή οικογένεια της Ν. Ρωσίας, με έντονη επίδραση της καυκασιανής ενδυμασίας (Τέλη περασμένοι αιώνα) Κυβερνείο Κουταϊδας Κουταΐδα (πόλη) 177, γύρω στην Κουταΐδα 174, Οζουργέτι 3, Πότι (Φάσις) 380, Ρεδούτ-καλέ 17, Ζουγδίδ 28, Ράτζα 13, Σαραπάν 552, γύρω στο Οζουργέτι 3.006. Σύνολο 4.350 Έλληνες. Σύμφωνα πάλι με τη στατιστική του I. Καλφόγλου στο Κυβερνείο της Κουταΐδας υπήρχαν οι παρακάτω Έλληνες κάτοικοι: Κουταΐδα (πόλη) 220, χωριά Περζοάν, Κουτίρι, Ζιονέτι, Λιφλιάς, Τκβιπούλι κλπ. 184, Οζουργέτι 14, Πότι 420, Ρεδούτ-καλέ 15, Ζουγδίδ και Νόβι-σενάκι 48, Ράτζα 15, Σαραπάν, Τσιάτουρα και Πελογόρι 700. Σε διάφορα άλλα μέρη 3.000. Σύνολο 4.616. Περιφέρεια Σοχούμ (Στατιστική Ημερολογίου του Καυκάσου του 1902 - Μέσα σε παρένθεση τοποθετούμε τα νούμερα από την ιδιωτική στατιστική του Ι. Καλφόγλου): Σοχούμ (πόλη) 1.142 (1.200), Αλεξανδρόβσκοε 186 (295), Ανδρεέβσκοε 193 (524), Γεωργιέβσκοε 135 (271), Δημητριέβσκοε 43 (210), Δράνδα 276 (270), Αικατερίνσκοε 195 (293), Κωνσταντινόβσκοε 401 (611), Μαριήνσκοε 77 (167), Μιχαηλόβσκοε 497 (810), Ολγήνσκοε 135 (1.230), Παυλόβσκοε-Πετρόβσκοε 197 (395 . Σύνολο 3.477 (6.931). Κυβερνείο Μαύρης Θάλασσας (Τσερνομόρσκαγια Κουπέρνιγια) Νοβοροσίσκι 931 (950), Αδερπιέβσκοε 550, Βασιλέφσκοε 418, Καπαρδίνσκοε 1.036, Πρασκόβσκοε 757 (2.761), Περεγόβσκοε 86, Πσάτσκοε 168, Τουαψέ με τα περίχωρά του 2.400 (2.520), Σότζη 130 (150), Άδλερ 140 (170), Καλινόβκα 227, Βισνέβαγια 79, Περβένκα 182, Λέβναα 455, Βισόκαγια 524, από διάφορα καπνοπαραγωγικά μέρη 3.300 (4.800). Σύνολο 11.383 (11.605). Οι Έλληνες των μερών αυτών μετανάστευσαν κατά τα έτη 1863-1865 και εγκαταστάθηκαν στους παραπάνω οικισμούς, τους οποίους είχαν εγκαταλείψει οι Κιρκάσιοι (Τσερκέζοι) για να φύγουν στην Τουρκία. Στους οικισμούς Σότζη, Άδλερ. Κράσνιη Πολιάν και Βισόκαγια υπήρχαν ακόμα και σχολεία ελληνικά. Τα παιδιά των χωριών που δε διέθεταν ελληνικά σχολεία, φοιτούσαν στα ρωσικά σχολεία. Νομαρχία Ελισαβετούπολης (στοιχεία από το Ημερολόγιο του Καυκάσου του 1897): Νούχα 7, Αρέσκιη 8, Τζεπραήλ 1, Ζανγεζούρ 143, Καζάχσκιη 178, Σούσα 2. Σύνολο 339 (600). Νομαρχία Βακού (σύμφωνα με το Ημερολόγιο του 1804) Βακού (πόλη) 1.342, Κιόκτσαϊ 11, Κούμα 2, Λενκοράν 75. Σύνολο 1.430 (1.500). Ζακατάλη 2 (30). Κυβερνείο Καρς. Επί Τουρκοκρατίας, το 1866, στο κυβερνείο του Καρς κανένας Έλληνας δεν κατοικούσε στην πόλη του Καρς, ενώ στην περιφέρεια υπήρχαν τέσσερα ελληνικά χωριά: το Βαζίν (ή Βεζίνκιοϊ) με 15 οικογένειες, το Ναρμάν με 50 οικογένειες Κρυφοχριστιανών, το Χοβέκ με 40 οικογένειες που μιλούσαν γεωργιανικά, και ένα άλλο με 20 οικογένειες. Αργότερα όμως, σύμφωνα με μια στατιστική που έκανε κάποιος [Έλληνας] «Μαρκήσιος» από το Αρνταχάν και τη δημοσίευσε στην εφημερίδα «Κόσμος» της Οδησσού, αρ. 60 [δεν αναφέρεται χρονολογία, αλλά θα πρέπει να είναι πριν από το 1908, χρονολογία έκδοσης του βιβλίου του I. Καλφόγλου και, επομένως μετά την ομαδική μετανάστευση των Ελλήνων του Ανατολικού Πόντου το 1878], στο κυβερνείο του Καρς υπήρχε άφθονος ελληνισμός ο οποίος κατοικούσε στα παρακάτω χωριά και πόλεις (μέσα σε παρένθεση τοποθετώ τους αριθμούς που βρήκα σε ένα Ημερολόγιο του Καυκάσου του 1912): Χαραμί Βαρτάν 1.172 Έλληνες, άποικοι από την Αργυρούπολη· Ισλαμσόρ, μετανάστες από τη Χερίανα 406 (643), Μασουρτζίκ, μετανάστες από τη Χερίανα 406 (525), Χιντζιρίκ, μετανάστες από το Ερζερούμ 225 (330), Καρς (το 1914), ελληνικές οικογένειες 82 κάτοικοι περίπου 400, Χαλίφογλου, μετανάστες από την Τσάλκα 207 (791), Βεζίνκιοϊ [πατρίδα των γονιών του συγγραφέα X. Σαμουηλίδη, που οι δικοί τους γονείς είχαν μεταναστεύσει στο Βεζίνκιοϊ (Βεζίνκιοϊ) το 1878 από το Μαναστήρ’ και τη Βαρενού της Αργυρούπολης], μετανάστες από διάφορα μέρη της Αργυρούπολης 849 (1.025), Καρά-κιλισέ [ή Καράκλησε] άποικοι από την Αργυρούπολη 928 (1.102), Αζάτ, μετανάστες από το Ερζερούμ 524 (695), Μαγαρατζίκ, από Τσάλκα και Αργυρούπολη 894 (1.170), Αρτός, μετανάστες από τη Χερίανα 858 (1.034), Σουπατάν, μετανάστες από την Τσάλκα, τουρκόφωνοι 703 (865), Χατζηβελή, από την Τσάλκα, τουρκόφωνοι 651 (892), Αλή Σοφή, από την Κασταμονή [αμφίβολο] 538 (661), Γιαγπασάν, από τη Σεβάσιεια 578 (718), Τιβίκ, από τη Μεσοχαλδία 698 (802), Τσατάχ, από το Κελκίτ της Αργυρούπολης 345 (483), Γιολκετσμέζ, από την Χερίανα 684 (889), Τοϊγούν, αρμενόφωνοι [αμφίβολο, μάλλον ελληνόφωνοι] από την Αλεξανδρουπολη 558 (619), Εμίρχαν, από τη Χερίανα και Ερζερούμ 389 (469), Πελίκπας, από τη Σάντα και την Τσάλκα, ελληνόφωνοι και τουρκόφωνοι 663 (966), Καμισλί από τη Σάντα 643 (520), Βερισιάν, από την Αργυρούπολη 484 (580), Σαλιούτ, από την Αργυρούπολη 223, κωμόπολη Σαρίκαμις, οικογένειες 30, άτομα 250· Τσιπλαχλί, από τη Μεσοχαλδία 355 (458), Λάλογλου [ή Λάλογλη] από την Αργυρούπολη 633 (717), Αρνταχάν, από διάφορα μέρη 110 (308), Πεδιαράκ (Πεπερέκ) 800 (1.014), Τοροσκόφ, από την Ίμερα της Αργυρούπολης και την Παϊπούρτη 682 (546), Φαχρέλ, από το Ερζιγκιάν 361 (419), Χανάκ, από Αργυρούπολη 438 (805), Κιουλιαπέρτ, από την Αργυρούπολη 963 (1.123), Σιντισκόμ, από Αργυρούπολη 876 (1.143), Χάσκιοϊ, από Ερζερούμ, τουρκόφωνοι 450 (645 ), Παγτάτ, από Αργυρούπολη 224 (295), Κιασιάρ, Μερτινίκ και Μουζιαρά, τουρκόφωνα και τα τρία 1.244 (1.352), Σαλούτ, από την Αργυρούπολη 543 (641), Ταχτάκιραν, από την Κασταμονή [;] 477 (524), Σιαράφ, από το Ερζιγκιάν 436 (541), Τεμίρκαπου, από τη Σεβάστεια 351 (425), Βαρκενέζ, από το Ερζιγκιάν 524 (618), Ουτσ-κιλισέ (η Ούτσκλησε), από το Εμπές της Νικόπολης 229 (283), Ντορτ-κιλισέ, από το Εμπές της Νικόπολης 316 (426), Κομπ (Κογκ) 535 (620), Αμζελέκ (Σαμζελέκ) 298 (360), Καγισμάν 82 (105), Τουρκιασέν 510 (680), Σιραχανά (Τοιλαγανά) 210 (224), Ιβάν-πολ 570 (800), Ολουχλί, από την Χερίανα 626 (734), Γιαλαούζ-τσαμ, από την Αργυρούπολη 530 (643), Τσαπίκ 804 (1.027), Κατζιβάν (Κετζιβάν), από Ερζιγκιάν 219 (375), Ορτάκιοϊ 495 (535), Καράκουρτ, από το Πολάτ 526 (668), Κιζίλ-κιλισέ, από το Πολάτ 467 (508), Μετζιτλί, από το Πολάτ 502 (779), Αμπουλ-μπάρτ 532 (588), Καράουργαν 421 (495), Μεντζικέρτ 787 (983), Χανδαριά 598 (734), Σουρπασάν, μετανάστες από τη Σεβάστεια 360 (437), Γενίκιοϊ, από το Ερζερούμ 828 (1.029), Κιόρογλου 221 (292), Ναρμάν (Ναριμάν) 3.393 (670), Αρσενάκ 238, Παρτούζ 686, Μερινέζ 507, Παντζαρέτ 517, Τζερμούκ 765, Όλτη 38, Ποσίκ 383, Ζάλλαδτζα 871, Πεζιρκιάν-κετζίτ 954 (569), Κέιτσα (Γέιτσα) 674, Χασναδάρ 132. Σύνολο Ελλήνων στο κυβερνείο Καρς: 43.567. Ο «Μαρκήσιος» προσθέτει άλλες 7.000 Έλληνες ξένης υπηκοότητας (τουρκοϋπήκοους και ελληνοϋπήκοους). Τιφλίδα Οι Έλληνες στη συνοικία Σάραγι Ταμόζνια της Τιφλίδας εγκαταστάθηκαν το 1853. Σύμφωνα με το Ημερολόγιο του 1907, οι Έλληνες κάτοικοι της περιοχής Τσάλκας Τιφλίδας διανέμονταν στα παρακάτω χωριά: Βαρενβάσκοε (Αχαλκαλάκη) 45, Κλήνδσκοε (Αχαλτζίκ) 115 (156), Αδιγιοΰνσκοε (Κοπλιάν) 9, Οδήνσκοε (Κοπλιάν) 6, περιοχή Ουπρέτσκοε (Πορτζαλίν) 1.145. Συνολικά: 1.320. Σε υποσημείωση αναφέρεται ότι ο Αλέξανδρος I. Παχτζαλώβ, από το χωριό Μισανά (Αλαβερδί), έστειλε στο συγγραφέα τις παρακάτω στατιστικές πληροφορίες για τα έξι χωριά με Έλληνες κατοίκους που ανήκαν στην περιοχή Πορτζαλίν: Αλαβερδί 870 άνδρες, 776 γυναίκες, 105 μαθητές, 30 μαθήτριες· Σαμπλούγ 74 άνδρες, 61 γυναίκες· Κογός 447 άνδρες, 378 γυναίκες, 50 μαθητές, 10 μαθήτριες· Γιαγδάν 351 άνδρες, 328 γυναίκες, 45 μαθητές, 8 μαθήτριες· Σεσημανδάν 155 άνδρες, 152 γυναίκες, 25 μαθητές, 15 μαθήτριες. Συνέχεια στα χωριά της Τσάλκας Τιφλίδας: Αλαβέρτσκοε (Λόρι) 3.290, Αβρανλί (Τριαλέτι) 7.555, Χαμαμλή 420, Ασκαλίν 2.205, ΙΙαρμακσίζ 3.600, Πάσκοϊ 2.650, Πεστασέν 4.165, Γομαρέτ 1.235, Γούνια Καλίνκοε 3.610, Πορτζόμ και τα πέριξ 950 (442), Σουράμ και Μιχαηλόβσκοε 98 (79), Μιχαήλοβο (381), Χαη-στάβ 38, Τσήνβαλ 3, Μτζχετ 5, Σακριάν 1, Σαρτατζάλ (Αβτζάλ) 13, Ελιζαπεττάλ 2, Ηραγήν 1.112, Κωνσταντινόβσκοε 32, Μαγκλίς 5, Σεργιέβσκοε 15, Τσαβκήσκοε 6, Τσηνδάρσκοε 2.120. Σύνολο (μαζί με το προαναφερόμενο 1.320) 34.450. Ο I. Καλφόγλου συμπληρώνει: «Ομοεθνής εκ Τιφλίδος, ασχοληθείς με την σύνταξιν στατιστικής, τους μεν εν τη νομαρχία Τιφλίδος Έλληνας αριθμεί εις 35.000, τούς δε εν Τιφλίδι εις 1.500, εν όλω 36.500. Έν τη νομαρχία ταύτη υπάρχουν τα χωρία της Τσάλκας καί οί Έλληνες της περιφερείας Πορτζαλάν καί Αλαβερτί, οίτινες είναι σχεδόν οί πρώτοι άποικοι τής 18ης και 19ης εκατονταετηρίδος». Τα παρακάτω νούμερα πληθυσμού είναι καταχωρημένα στην εφημερίδα «Κόσμος» της Οδησσού (αρ. 163, Ιανουαρίου 5) του 1908, και αποτελούν στατιστική, νεότερη κατά ένα χρόνο από την προηγούμενη, της περιφέρειας Τσάλκας: Πεστάσεν 300 σπίτια, 2.425 άτομα, Ίμερα 65 σπίτια, 655 άτομα· Παρμακσίζ 210 σπίτια, 1.750 άτομα· Αχαλίκ 55 σπίτια, 600 άτομα· Σαράρ χαραπάς ή Παϊπούρτ 25 σπίτια. 360 άτομα· Σάντα 40 σπίτια, 855 άτομα, Σαναμέρ 80 σπίτια, 850 άτομα, Σιπιάκ 70 σπίτια, 770 άτομα· Καρακίμ 45 σπίτια, 480 άτομα, Αβρανλί 180 σπίτια, 1.650 άτομα, Πάσκιοϊ 150 σπίτια, , 1.100 άτομα, Χανδώ 45 σπίτια, 500 άτομα- Τεκ-κιλισέ 65 σπίτια, 600 άτομα- Γεδί-κιλισέ 80 σπίτια, 850 άτομα, Τσίντσκαρο 110 σπίτια, 1.000 άτομα' Κιουμπέτ 80 σπίτια, 985 άτομα- Δζανής 80 σπίτια, 850 άτομα- Ταρσόν 25 σπίτια, 320 άτομα- Γομαρέτ μαζί με τα περίχωρά του 1.235 άτομα- Ουνια Καγιά 170 σπίτια 1.215 άτομα- Χαδήκ 35 σπίτια, 410 άτομα- Χαραπά 45 σπίτια, 500 άτομα- Κιαριάκ 75 σπίτια, 750 άτομα- ΟΑιάνκ 50 σπίτια, 650 άτομα- Λιβάτ 40 σπίτια, 545 άτομα- Κοτέλια 150 σπίτια, 900 άτομα- Ποσι, Σογουτλί, Ομπέτ, Μισμαδέν (χωρίς στοιχεία), Λοκαλά 1.435 άτομα, Μαγγλίς 5 σπίτια, Ηραγήν 1.142 άτομα. Ο ολικός πληθυσμός της Τσάλκας, κατά προσέγγιση, υπολογίζεται σε 27.500 Έλληνες. Παρατηρούμε ότι οι ονομασίες των περισσότερων χωριών δε συμπίπτουν στους δυο πίνακες. Πιθανότατα στον πρώτο πίνακα τηρούνται πολλά νέα, ρωσικά ονόματα. Το Καρς Κυβερνείο Εριβάν, σύμφωνα με το Ημερολόγιο του Καυκάσου του 1907. Στη διοίκηση του Εριβάν οι Έλληνες ζούσαν στα παρακάτω χωριά: Καρακλίς μέγα (Αλεξανδρούπολη) 301, Καρακλίς μικρόν 217, Ίλλι 330, Τζαϊτζαρούχ (Νόβο Παγιαζίτ) 213, Κανακίρσκοε (Εριβάν) 7. Σύνολο 1.078. Επιπλέον, κατά πληροφορίες που συγκέντρωσε ο ίδιος ο I. Καλφόγλου έχουμε την εξής εικόνα: Εριβάν 28, Αλεξανδρούπολη 266, Ναχιτζεβάν 8, Ορτουπάτ 1, γύρω στην Αλεξανδρούπολη 818, γύρω στο Ναχιτζεβάν 17, γύρω οτο Νοβαπαγιαζίτ 179, γύρω στο Σουρμαλίν 3, γύρω στο Ετζμιατζίν 19, γύρω στο Εριβάν 27, γύρω στο Σαρούρο Δαρέλκια 12. Σύνολο 1.378. Η ελληνική εκκλησία του Αγίου Νικολάου στην Αλεξανδρούπολη χτίστηκε το 1849-1858. Τα γενικά σύνολα του ελληνικού πληθυσμού στον Καύκασο, σύμφωνα με τα ντοκουμέντα και τις πληροφορίες του παραπάνω συγγραφέα είναι (κατά το Ημερολόγιο Καυκάσου 1907 και σε παρένθεση, κατά το συγγραφέα): Διοίκηση Βατούμ 4.699 (7.155), Διοίκηση Κουταΐδας 4.350 (4.616), Περιφέρεια Σοχούμ 3.477 (6.931), Κυβερνείο Μαύρης Θάλασσας 11.383 (11.605), Νομαρχία Ελισαβετουπόλεως 385 (600), Νομαρχία Βακού 1.440 (1.500), Ζακατάλη 2 (30), Κυβερνείο Καρς 36. 815 (39.301), Νομαρχία Τιφλίδας 34.450 (36.500), Κυβερνείο Εριβάν 1.078 (1.378). Σύνολο 98.079 (109.614). Ο παραπάνω συγγραφέας, συνεχίζοντας, μας δίνει στοιχεία και για τον υπόλοιπο Ελληνισμό της Ρωσίας. Βόρειος Καύκασος. Κυβερνείο Τέρεκ Βλαδικαύκασος 90 οικογένειες, 460 ψυχές- Πιατηγόρσκ 50 οικογένειες, 300 ψυχές, Γρόσναγια-Χασαβγιούρτ 40 οικογένειες, 250 ψυχές. Οι Έλληνες του κυβερνείου Τέρεκ κατάγονταν από τα χωριά της Νομαρχίας Τραπεζού-ντας και μετοίκησαν σ’ αυτό από το 1845. Περιφέρεια Κουμπάν Κατακίν με 150 ελληνικές οικογένειες, Μερτζάν με 300 ελληνικές οικογένειες, Βιτιζώφ με 200 ελληνικές οικογένειες, Φαναγόροια με 50 ελληνικές οικογένειες οι οποίες μετανάστευσαν από την Πάφρα κατά το 1875 και μιλούσαν τούρκικα, Χασαγούτ με 100 οικογένειες ελληνικές που κατάγονταν από τη Χερίανα της Αργυρούπολης, από όπου μετανάστευσαν το 1864 Σταυροπόλ(εια) με 60 ελληνικές οικογένειες, Αικατερινοντάρ με 150 ελληνικές οικογένειες, Μαϋκόπ με 70 ελληνικές οικογένειες, Κρίμσκαγια με 200 ελληνικές οικογένειες, Άναπα με 300 ελληνικές οικογένειες. Εκτός από αυτούς τους οικισμούς, πολυπληθείς ελληνικοί συνοικισμοί υπήρχαν και κοντά στους σιδηροδρομικούς σταθμούς, όπως στην Αφίπσκαγια με 25 οικογένειες, Σεβέρσκαγια με 40 οικογένειες, Ίλσκαγια με 15 οικογένειες, Χόλμσκαγια με 25 οικογένειες, Απίνσκαγια με 70 οικογένειες, Πακάνσκαγια με 12 οικογένειες. Οι περισσότεροι ελληνικοί πληθυσμοί της περιοχής Κουμπάν ήταν αγροτικοί, διασπαρ-μένοι στις απέραντες πεδιάδες της Άναπας μέχρι το Μαϋκόπ, και επιδίδονταν στην καπνοκαλλιέργεια. Το ρεύμα της μετανάστευσης στα μέρη τούτα χρονολογείται από το 1864. Ο συνολικός ελληνικός πληθυσμός στην περιφέρεια του Κουμπάν ήταν πάνω από 40.000 ψυχές. Ο συνολικός ελληνικός πληθυσμός, εξάλλου, που κατοικούσε στη Ν. Ρωσία και στον Καύκασο, κατά τα δεδομένα τα οποία είχε ο παραπάνω συγγραφέας ήταν: στον Καύκασο 109.614, στο κυβερνείο Τέρεκ 1.010, στο κυβερνείο Εριβάν 1.450, στο κυβερνείο Κουμπάν 40.000. Γενικότατο σύνολο 152.074 Έλληνες κάτοικοι. Ωστόσο, οι πληροφορίες και οι πηγές του παραπάνω συγγραφέα είναι προφανώς κάπως παλιές. Θα πρέπει να προσθέσουμε, για το κυβερνείο Καρς, τουλάχιστον, νεότερα στοιχεία που μας δίνει ο δάσκαλος Γεώργιος Γρ. Γρηγοριάδης στο βιβλίο του που εκδόθηκε το 1972 και αναφέρεται στον Ελληνισμό του Καρς πριν από τον ξεριζωμό του το 1920. Ο συγγραφέας τούτος, λοιπόν, μας λέει ότι το κυβερνείο Καρς, πριν γίνει ρωσικό, αποτελούσε ένα σαντζάκι του βιλαετιού του Ερζερούμ της Τουρκίας και παραχωρήθηκε στη Ρωσία το 1878. Ο συνολικός πληθυσμός του κυβερνείου ήταν, πριν από τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο, 350.000 κάτοικοι. Απ’ αυτούς οι 75.000 ήταν Έλληνες, άλλοι τόσοι Αρμένιοι, 15.000 περίπου Τούρκοι, 10.000 Ρώσοι από την αίρεση των Μαλακάνων και οι υπόλοιποι Ρώσοι ορθόδοξοι. Η πόλη Καρς, πρωτεύουσα και παμπάλαιο αρμενικό φρούριο, είχε 20.000 κατοίκους, απ’ τους οποίους μόνο 250 ήταν Έλληνες. Τα ελληνικά χωριά του νομού Καρς έφταναν τα εβδομήντα εννέα. Τα παρακάτω ονόματα χωριών και οι αριθμοί Ελλήνων κατοίκων είναι του συγγραφέα, αλλά, κυρίως, προέρχονται από ένα Ημερολόγιο του Καυκάσου του 1914 που δημοσίευσε ο Στυλιανός Μαυρογένης στο βιβλίο του. Α)Διοίκηση Καρς. Υποδιοίκηση Καρς 1)Καρς, πρωτεύουσα, 250 Έλληνες κάτοικοι. 2)Αζάτ 800 Έλληνες κάτοικοι . 3) Μαγαρατζίκ 1.300 Έλληνες κάτοικοι . 4) Αρτός 1.200 Έλληνες κάτοικοι . 5) Βεζίνκιοϊ 1.200 Έλληνες κάτοικοι. 6) Καράκλησε (Γαρά-κιλισέ) 1.200 Έλληνες κάτοικοι. 7) Σουμπατάν 850 Έλληνες κάτοικοι . 8) Χατζήβελη 1.000 Έλληνες κάτοικοι. 9) Χαλίφογλου 550 Έλληνες κάτοικοι. 10) Χαραμί-βαρτάν 600 Έλληνες κάτοικοι. 11) Ισλαμσόρ 700 Έλληνες κάτοικοι . 12) Χιντζιρίκ 500 Έλληνες κάτοικοι. 13) Μασουρτσίκ 950 Έλληνες κάτοικοι. Υποδιοίκηση Σογανλούκ 14) Σαρίκαμις 600 Έλληνες κάτοικοι. 15) Σελίμκιοϊ 300 Έλληνες κάτοικοι. 16) Αλί-σοφη 700 Έλληνες κάτοικοι. 17) Τσατάχ 600 Έλληνες κάτοικοι. 18) Γιαγπασάν 700 Έλληνες κάτοικοι. 19) Γιολκετσμέζ 800 Έλληνες κάτοικοι. 20) Τιβίτ 800 Έλληνες κάτοικοι. 21) Πελίκπας 1.000 Έλληνες κάτοικοι. 22) Σαλούτ 500 Έλληνες κάτοικοι. 23) Λάλογλη 1.000 Έλληνες κάτοικοι. 24) Τσιπλαχλί 800 Έλληνες κάτοικοι· 25) Καμισλί 500 Έλληνες κάτοικοι. 26) Βερισιάν 600 Έλληνες κάτοικοι. 27) Πεζιρκιάνκετσιτ 700 Έλληνες κάτοικοι· 28) Εμιρχάν 500 Έλληνες κάτοικοι· 29) Ζιάλατσα 1.400 Έλληνες κάτοικοι. 30) Γέιτσα (ή Κέιτσα) 700 Έλληνες κάτοικοι· 31) Τοϊγούν 800 Έλληνες κάτοικοι. Β) Διοίκηση Αρνταχάν. Υποδιοίκηση Αρνταχάν 32) Αρνταχάν 250 Έλληνες κάτοικοι· 33) Τοροσκόφ 800 Έλληνες κάτοικοι. 34) Χάσκιοϊ 500 Έλληνες κάτοικοι. 35) Σιντισκόμ 1.200 Έλληνες κάτοικοι· 36) Πεπερέκ 1.000 Έλληνες κάτοικοι· 37) Μπαγτάτ 800 Έλληνες κάτοικοι· 38) Γκιουλιαμπέρτ 2.000 Έλληνες κάτοικοι. 39) Φαχρέλ 800 Έλληνες κάτοικοι. 40) Γανάχ (Κανάκ) 1.000 Έλληνες κάτοικοι. Υποδιοίκηση Κιόλιας 41) Μερτινίκ 350 Έλληνες κάτοικοι. 42) Κιασσιάρ 700 Έλληνες κάτοικοι. 43) Μουζαράτ 700 Έλληνες κάτοικοι. 44) Ζεμπερέκ 500 Έλληνες κάτοικοι. 45) Τουρκεσσιέν 1.000 Έλληνες κάτοικοι. 46) Κογκ 800 Έλληνες κάτοικοι. 47) Τορτ-κιλισέ (Ντορτ-κιλισέ - Τέσσερις εκκλησίες) 750 Έλληνες κάτοικοι. 48) Σαλουτ 850 Έλληνες κάτοικοι. 49) Σιαράφ 750 Έλληνες κάτοικοι. 50) Ταχτάγι-ραν 750 Έλληνες κάτοικοι. 51) Βαρκενέζ 850 Έλληνες κάτοικοι. 52) Ουτσ-κιλισέ (Τρεις εκκλησίες) 400 Έλληνες κάτοικοι· 53) Ντεμίρ-καπου (Σιδερένια πύλη) 700 Έλληνες κάτοικοι. Γ) Διοίκηση Καγκισμάν. Υποδιοίκηση Καγκισμάν 54) Καγκισμάν 250 Έλληνες κάτοικοι. 55) Σιλαχανά 300 Έλληνες κάτοικοι. 56) Ορτάκιοϊ 600 Έλληνες κάτοικοι. 57) Κετσηβάν 500 Έλληνες κάτοικοι. 58) Ατκόζ 400 Έλληνες κάτοικοι. 59) Τσιαπίκ (Ταπάν [πάνω] και ταφκά [κάτω]) 1.200 Έλληνες κάτοικοι. 60) Γιαλαούτσαμ 900 Έλληνες κάτοικοι. 61) Ιβάνπολ (Μελά Μουσταφά) 1.200 Έλληνες κάτοικοι. 62) Ολουχλί 1.000 Έλληνες κάτοικοι. Υποδιοίκηση Χοροσάν 63) Καρακούρτ 900 Έλληνες κάτοικοι. 64) Γιζίλ-κιλισέ (Κόκκινη εκκλησία) 300 Έλληνες κάτοικοι. 65) Κιζίλ 300 Έλληνες κάτοικοι. 66) Αμπουλμπάρτ 1.100 Έλληνες κάτοικοι. 67) Σουρμπασάν 550 Έλληνες κάτοικοι. 68) Κιόρογλι ή Κιόρογλου 350 Έλληνες κάτοικοι. 69) Μετζιτλί 1.000 Έλληνες κάτοικοι. 70) Χάνταρα 850 Έλληνες κάτοικοι. 71) Μουζιγκέρτ 1.300 Έλληνες κάτοικοι. Δ) Διοίκηση Όλτης. Υποδιοίκηση Όλτης 72) Όλτη 150 Έλληνες κάτοικοι. 73) Ναρμάν 500 Έλληνες κάτοικοι. 74) Αρσανάκ 300 Έλληνες κάτοικοι. 75) Μερενίζ (Τ'απάν [πάνω] και τ' αφκά [κάτω]) 600 Έλληνες κάτοικοι. 76) Παντζαρότ 600 Έλληνες κάτοικοι 77) Ποσίκ 500 Έλληνες κάτοικοι· 78) Παρτούζ 800 Έλληνες κάτοικοι. 79) Τσορμίκ (Ταπάν και ταφκά) 1.000 Έλληνες κάτοικοι. Σύνολο 56.350 Έλληνες κάτοικοι σ’ ολόκληρο το κυβερνείο του Καρς. Ο Γ. Γρηγοριάδης δικαιολογεί το δικό του πιο πάνω νούμερο 75.000, από το γεγονός ότι στο κυβερνείο, μετά το 1914 και ως το 1918 προστέθηκαν κι άλλοι μετανάσιες Πόντιοι. Τέλος παραθέτουμε από το βιβλίο που εκδόθηκε το 1924, του Γεωργίου Βαλαβάνη ένα στατιστικό πίνακα, με τίτλο: «Ο εν Καυκάσω καί λοιπή Ρωσία ποντιακός πληθυσμός κατανέμεται ώς εξής»: Ονόματα περιφερειών και πόλεων Πληθυσμός Χρονολογία συνοικισμού 72 χωριά του Καρς και Σαρίκαμις 40.000 1878-1884 43 χωριά της Τσάλκας Τιφλίδας 50.000 1825-1864 Τιφλίδα και μεταλλεία Αλάχβερτι 4.000 1828-1864 Συνοικισμοί στο Βατουμ 15.000 1828-1878 Συνοικισμοί στο Πότι 1.000 1828-1878 Συνοικισμοί στο Σαμιράτ 500 1828-1878 Συνοικισμοί στην Κουταΐδα 800 1828-1878 Συνοικισμοί στο Αρνταχάν 2.500 1878-1884 Συνοικισμοί στην Τσιάτουρα 2.000 1828-1878 Συνοικισμοί στην Αλεξανδρούπολη (Αρμενίας) 2500 1858-1862 Συνοικισμοί στο Βακού (Αζερμπαϊτζάν) 15.000 1878-1884 Συνοικισμοί σιο Βλαδικαυκάζ (Γροζνάμας, Γεωργίας) 10.000 1878-1884 Συνοικισμοί στη Σταυρούπολη κλπ. 20.000 1858-1864, 1878-1880 Συνοικισμοί στο Κουμπάν 30.000 1858-1864 και 1884 κ.ε. Συνοικισμοί στο Κυβερνείο Μαύρης Θάλασσας 25.000 1858-1864 και 1884 κ.ε. Συνοικισμοί σιο Σοχούμ με 48 χωριά 35.000 1858-1864 και 1884 κ.ε. Συνοικισμοί στην Κριμαία 40.000 από το 1775 Συνοικισμοί στη Χερσώνα, Νικολάιεφ, Οδησσό 25.000 1775-1828 Συνοικισμοί στη Μαριανούπολη 30.000 1828-1858 Σύνολο 348.300 Χρήστος Σαμουηλίδης

Το όνομα αυτού του χωριού της περιοχής του Αρζρούμ, μέχρι την τουρκική κατάκτηση των Ογκούζων και των Σελντζούκων, ήταν Επτά Εκκλησίες. Το σημερινό όνομα είναι στην άμεση μετάφραση του πα­λιού ονόματος με λατινικά γράμματα, στην Οθωμανική γλώσσα. Οι πρώτοι μετανάστες προέρχονταν από το χωριό Εντί Κιλισέ της περιο­χής Αρζρούμ της Μικράς Ασίας. Αυτοί άρχισαν να μετακινούνται προς τη Ρωσική Αυτοκρατορία στις αρχές του 19ου αιώνα και εγκαταστά­θηκαν σε διάφορα χωριά.της σημερινής περιοχής Δμανίση της Γεωρ­γίας. Στο χωριό Γεντί Κιλισέ μετανάστευαν σε μικρές ομάδες. Η Εκκλησία των Αγίων Κοσμά & Δαμιανού Υπολο­γίζοντας τις συνθήκες ζωής, καθώς και την πολιτική και θρησκευτική κατάσταση που επικρατούσε σ' αυτή την περιοχή της Οθωμανικής Αυ­τοκρατορίας, μπορούμε να πούμε ότι οι περισσότεροι μετανάστες δεν ήξεραν τη μητρική τους γλώσσα. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, όπως και οι ιερείς, ήξεραν την ποντιακή διάλεκτο της ελληνικής γλώσσας αρκετά καλά. Επίσης όλοι οι ιερείς και μορφωμένοι άνθρωποι ήξεραν τη δη­μοτική και καθαρεύουσα. Ως το 1918 οι κάτοικοι του χωριού Γεντί Κι­λισέ ήταν ελληνόφωνοι. Στη Σοβιετική περίοδο έχασαν τη μητρική τους γλώσσα. Στην περιοχή, που μελετούμε, διασώθηκαν πολλά επί­σημα έγγραφα από τα αρχεία, γραμμένα από τους ίδιους Έλληνες -μετανάστες στη μητρική τους γλώσσα. Όσον αφορά στην παγίωση της οθωμανικής γλώσσας στον ελληνι­κό πληθυσμό της Μικράς Ασίας και του Καυκάσου, θα αναφέρουμε ό τι η νοσηρή πολιτική κατάσταση και η ανθελληνική προπαγάνδα των υπεύθυνων κύκλων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ευνοούσαν τις στε­νές επαφές των Ελλήνων με τις εθνικές μειονότητες. Αυτό έπαιξε αρ­νητικό ρόλο στη σχέση της ελληνικής νεολαίας με τη γλώσσα της. Κατανοώντας το δίκαιο μίσος προς τον κατακτητή η ελληνική νεολαία προσπαθούσε να 'ρθει σε στενή επαφή με τη νεολαία των άλλων εθνών. Οι διάφοροι λαοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μπορούσαν να επι­κοινωνούν μεταξύ τους μόνο με την αναγνωρισμένη γλώσσα του κατα­κτητή τους. Μερικές φορές οι Έλληνες επικοινωνούσαν με τους Αρμε­νίους στα αρμένικα, αφού ζούσαν μαζί. Αυτό ευνοούσε την επικράτηση της Οθωμανικής και μερικές φορές της αρμενικής γλώσσας, στο περι­βάλλον των Ελλήνων και των άλλων χριστιανών. Γεννάται βέβαια το ερώτημα, πώς οι Αρμένιοι μπόρεσαν να διατηρήσουν τη γλώσσα. Πρώ­τον, οι Αρμένιοι έχοντας δυνατή εκκλησία διατηρούσαν στενές σχέσεις μαζί της. Δεύτερον, η εκκλησία των Αρμενίων γεωγραφικά βρισκόταν πάντα δίπλα τους. Τρίτον, οι προπαγανδιστές της καθολικής εκκλησίας σ' όλη την Εγγύς και Μέση Ανατολή δούλευαν εναντίον της Ορθοδο­ξίας και υποστήριζαν την αρμενική εκκλησία. Έτσι, λοιπόν, οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, για να ζουν ήσυχα και να εκτελούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, δέχτηκαν να μεταναστεύσουν στις νότιες περιοχές της ομόθρησκης Ρω­σικής Αυτοκρατορίας. Βρέθηκαν όμως στην περιοχή, όπου οι υπεύθυνοι κύκλοι της Ρωσίας αποφάσισαν να εγκαταστήσουν τους Αρμενίους από το Ιράν και τη Μικρά Ασία. Λόγω της έλλειψης κρατικής γης και της μετανάστευσης των Αρμενίων οι Έλληνες βρέθηκαν σχεδόν στην ίδια κατάσταση, στην οποία ήταν στη χώρα των εχθρών τους. Το 1835, 23 ελληνικές οικογένειες από το χωριό Σεμέκ Κιζιλτσάκ αναγκαστικά με­τακόμισαν σε ελεύθερη δημόσια γη κοντά στο χωριό Κάστρον. Μόλις τακτοποιήθηκαν, άρχισαν να καλούν και τους υπόλοιπους συγγενείς στο χωριό τους. Έτσι από το 1835 ο αριθμός των κατοίκων του χωρι­ού Γεντί Κιλισέ αυξανόταν, επειδή έρχονταν οι Έλληνες από διάφορα χωριά της περιοχής Αχαλτσίχε, αλλά και από τη Μικρά Ασία. Μολο­νότι οι πιστοί ήταν φτωχοί, άρχισαν να ετοιμάζονται στην κατασκευή νέας ορθόδοξης εκκλησίας. Στα ερείπια του παλαιού γεωργιανού χωριού, όπου εγκαταστάθη­καν οι μετανάστες, υπήρχαν τα θεμέλια περίπου δέκα παλαιών γεωρ γιανών εκκλησιών. Την πρώτη εκκλησία την επισκεύασαν το 1838 την αφιέρωσαν στη μνήμη του Αγίου Στεφάνου. Τα χρήματα για κατασκευή συγκέντρωσαν οι ίδιοι οι πιστοί. Πρώτος ιερέας της εκκλησίας του Αγίου Στεφάνου διορίστηκε από τον Έξαρχο της Γεωργίας ο Ιωάννης Ζήροβ. Οι Έλληνες πάντα σκέφτονταν την αποκατάσταση των παλαιών γεωργιανών εκκλησιών, τα ερείπια των οποίων βρίσκονταν στο χωριό τους. Στη γενική συνέλευση του χωριού Γεντί Κιλισέ αποφασίστηκε το 1842 να χτίσουν και άλλη μια ελληνική εκκλησία στο χωριό τους. Την άνοιξη του 1842 οι κτίστες άρχισαν να προετοιμάζονται για την κατα­σκευή της εκκλησίας. Στο τέλος του ίδιου έτους αποπερατώθηκε η κα­τασκευή της και την εγκαινίασαν αφιερώνοντας την στη μνήμη των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού. Η εξωτερική όψη της εκκλησίας δεν είναι τόσο ωραία λόγω των θεμελίων της παλιάς γεωργιανής εκκλησίας, πά­νω στα οποία χτίστηκε η νέα εκκλησία. Η κατασκευή της εκκλησίας αυ­τής άλλη μια φορά μας αποδεικνύει ότι οι Έλληνες αυτής της περιοχής, αν και φτωχοί, ήταν φανατικά ορθόδοξοι και φρόντιζαν τις παλιές γε­ωργιανές εκκλησίες. Με τον ίδιο ζήλο συνέχισαν να επισκευάζουν και τις άλλες εκκλησίες. Σ' αυτό το χωριό από την αρχή εγκαταστάθηκαν έξι οικογένειες ιερέων, ο καθένας από τους οποίους προσπαθούσε να βρει δική του ενορία για την τέλεση των ιερών καθηκόντων. Το 1849 οι πι­στοί του Εντί Κιλισέ αποφάσισαν να χτίσουν και άλλη μία εκκλησία, πάλι πάνω στα θεμέλια μιας άλλης παλιάς γεωργιανής εκκλησίας. Με­τά την κατασκευή της ιερέας διορίστηκε ο Μιχαήλ Λάζαρεβ, που κατα­γόταν από οικογένεια ιερέων της περιοχής Δμανίση και είχε μορφωθεί κοντά στον ιερέα Αριστάρχ Θεοχάρη. Αργότερα λόγω των μεγάλων ι­κανοτήτων του διορίστηκε σαν διάκονος στην εκκλησία του χωριού Σιπιάκ, όπου έμεινε υπηρετώντας ως το 1866. Το ίδιο έτος μετατέθηκε στην εκκλησία του χωριού Μπεστασέν, όπου υπηρετούσε σαν διάκονος ως το 1875. Ο Μιχαήλ Λάζαρεβ υπήρξε πολύ αγαπητός στους πιστούς, γιατί υπηρέτησε πιστά την Ορθοδοξία. Το 1875 ο Έξαρχος της Γεωρ­γίας τον έκανε ιερέα. Ο Μ. Λάζαρεβ συνέχισε την υπηρεσία του στην εκ­κλησία του Μπεστασέν, όπου είχε και δύο διακόνους: τον Θεοφύλακτο Εγνατίεβιτς Αγγέλοβ και τον Μ. Φ. Αλμάνοβ. Η Εκκλησία του Αγίου Παύλου Η δυσπιστία που έδειχναν οι τοπικές αρχές προς τους Έλληνες και τους ιερείς τους, συχνά χειροτέρευε τις σχέσεις τους. Έχουμε ένα έγγράφο αρχείου που αφηγείται τη δραστηριότητα ενός ιερέα του χωριού Γεντί Κιλισέ. Πρόκειται για το Φιόντορ Μιχαήλογλου. Το 1846, η γραμματεία του Έξαρχου της Γεωργίας έλαβε σχετική μήνυση γι' αυτον τον κάτοικο του Γεντί Κιλισέ, όπου αναφερόταν το εξής: «Στην τέ­ταρτη ενορία ένας Έλληνας έχει εφτά γεωργιανά χειρόγραφα βιβλία, που αυτός τα παρουσιάζει για Βίβλους. Για το κέρδος του ο Έλληνας λέει σε όλους ότι αυτά τα βιβλία έχουν θαυματουργές δυνάμεις. Γι' αυ­τό το λόγο από παντού έρχεται ο κόσμος σ' αυτόν φέρνοντας δώρα. Εκείνος μαντεύει με τα κεριά και αναγκάζει όλους να μην πηγαίνουν στην εκκλησία. Σας ζητώ λοιπόν να μας στείλετε κάποιον υπάλληλο της γραμματείας σας με σκοπό να του πάρει αυτά τα βιβλία και να τα παραδώσει στην ιεροθήκη του καθεδρικού ναού Σινάϊ. Όσον αφορά τα κεριά να τα δώσει σε κάποια ελληνική εκκλησία και τον ίδιο τον Έλλη­να να τον δικάσουν. Μ' αυτόν τον σκοπό στις 19 Ιουνίου του 1846 στο χωριό Γεντί Κιλισέ ήρθε αντιπρόσωπος του Έξαρχου της Γεωργίας με έναν αστυνόμο. Στα ντοκουμέντα του αρχείου λέγεται ότι στην εκκλη­σία, που υπηρετούσε ο Φιόντορ Μιχαήλογλου, βρέθηκαν 9 βιβλία, διά­φορα αντικείμενα από τουρκικό ασήμι βάρους ενάμιση φουντίου (1φ.=409,5γραμ.), 30 χρυσά νομίσματα και κεριά. Μετά την έρευνα τα κεριά παραδόθηκαν στον ιερέα της εκκλησίας του Μπεστασέν, ενώ το ασήμι και ο χρυσός στον αστυνόμο της Τιφλίδας. Ο Φιόντορ αρνή­θηκε να παραδώσει τα βιβλία. Τελικά στην εκκλησία δόθηκαν 9 χάλ­κινα κηροπήγια, θυμιατήρια, λάμπες και στάμνες με φυτικό έλαιο. Τον ιερέα και το γιο του τους έβαλαν στη φυλακή. Αλλά, επειδή ο ιερέας ή­ταν γέρος, ο πρόεδρος του χωριού Αβρενί υποστήριζε ότι ο πατέρας με το γιο μπερδεύτηκαν, γιατί ήταν αγράμματοι και δίνοντας ο ίδιος εγγύηση ανάγκασε την αστυνομία να τους αφήσει τελικά ελεύθερους. Θεωρείται ότι τα προαναφερθέντα 9 βιβλία βρέθηκαν από τους πι­στούς στα ερείπια των γεωργιανών εκκλησιών στην περιοχή της Τσάλκας. Υπάρχουν όμως ντοκουμέντα, που πληροφορούν ότι οι Έλληνες ήταν πιστοί οπαδοί της Ορθοδοξίας και έδειχναν αγάπη στα εκκλησιαστικά κειμήλια και βιβλία, σε οποιαδήποτε γλώσσα κι αν ήταν αυτά. Είναι γνωστό ότι οι Έλληνες, που ήρθαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και το Ιράν, έφερναν μαζί τους εικόνες, εκκλησιαστικά είδη, πολύτιμα εκκλησιαστικά ντοκουμέντα και ιερά βιβλία σε διάφορες γλώσσες. Δεν αποκλείεται η περίπτωση, όταν η αστυνομία και η γραμ­ματεία του Έξαρχου έμαθαν για την ύπαρξη αυτών των πολύτιμων πραγμάτων, να έστειλαν αυτό το έγγραφο για να πάρουν όλα αυτά α­πό τον ιερέα Φιόντορ Μιχαήλογλου. Και άλλα ντοκουμέντα, που βρέ­θηκαν στην κατοχή του ιερέα, λένε πως και στη Μικρά Ασία ο ίδιος α­σχολούνταν μ' αυτά τα θέματα. Να σημειώσουμε ότι η ύπαρξη πολλών ιερέων στο χωριό Γεντί Κιλισέ και οι διχόνοιες μεταξύ τους στάθηκαν εμπόδιο για την ίδρυση εκ­κλησιαστικού σχολείου στο χωριό. Αυτή η κατάσταση όμως ευνοούσε το γεγονός ότι από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα το χωριό Γεντί Κιλισέ έγινε κέντρο βαπτίσεων των παιδιών των ορθόδοξων Οσετίνων της περιοχής Μπορζόμι. Αυτοί επίσης παράγγελναν στους μάστορες των λατομείων επιτάφιες πλάκες από μελανόλιθο. Τελικά μπορούμε να πούμε πόσο μεγάλο ρόλο έπαιξε η ελληνική εκκλησία της περιοχής Τσάλκας και οι ιερείς του χωριού Γεντί Κιλισέ στη διάδοση του χρι­στιανισμού στη νότιο-ανατολική Γεωργία. Ζωντανά παραδείγματα εί­ναι τα κατοικημένα χωριά των Οσετίνων της σημερινής περιοχής Μπορζόμι. Σωκράτης Αγγελίδης Διδάκτορας ιστορίας- Ανατολικολόγος

Ως συνοικισμός το χωριό Ατσκβα δημιουργήθηκε στα χρόνια 1883- 1885 από τους Έλληνες μετανάστες από την περιοχή της Τραπεζού­ντας. Οι περισσότεροι άνδρες ήταν γνωστοί μάστορες λιθοξόοι. Αργό­τερα το 1897 από την περιοχή της Τραπεζούντας σ’ αυτό το χωριό ε­γκαταστάθηκαν οικογένειες των Ιαλάμωφ και Σαπλαχίδν. Οι κάτοικοι του χωριού προσπαθούσαν να μην καθυστερούν την οικοδόμηση της εκ­κλησίας, όμως δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να πραγματοποι­ήσουν τα σχέδιά τους. Γι’ αυτό η εκκλησία σ’ αυτό το χωριό χτίστηκε λίγο αργότερα. Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του χωριού Κάτω Άτσκβα Το 1889 άρχισαν να κάνουν έρανο από τους κατοίκους του χωριού και το 1890 άρχισαν την οικοδόμηση της εκκλησίας, που ολοκληρώ­θηκε το 1891. Αυτή η εκκλησία αφιερώθηκε στη μνήμη του Αγίου Γε­ωργίου Μεγαλομάρτυρα. Να σημειώσουμε ότι οι κάτοικοι του χωριού Ατσκβα το 1888 υπέ­βαλαν αίτηση στην τοπική αυτοδιοίκηση που λέγει το εξής: «Εμείς οι κάτοικοι του χωριού Ατσκβα επιθυμούμε να χτίσουμε τη δική μας εκ­κλησία στο κέντρο του νεκροταφείου και να διατηρήσουμε με τα έξοδά μας τόσο την εκκλησία όσο και τον ιερέα». Αυτή η αίτηση είχε γραφτεί από τον εξουσιοδοτημένο Χ. Γ. Αγγελίδη. Όμως το χωριό Ατσκβα έγινε πολύ μεγάλο και ξαπλώθηκε στα βουνά. Γ ι’ αυτό οι κάτοικοι του χωριού δεν μπόρεσαν να συνεννοηθούν για να χτίσουν μόνο μια εκκλησία. Από τότε το χωριό διαιρέθηκε σε δύο τμήματα. Κάτω και Άνω Ατσκβα. Το 1905 αποφασίστηκε να χτιστεί και δεύτερη εκκλησία. Με την καθοδήγηση τον κ. Αβραάμ Αθανάσωφ οι κάτοικοι Άνω Ατσκβα άρχισαν την οικοδόμηση της δεύτερης εκκλησίας, η οποία μετά την αποπεράτωσή της αφιερώθηκε στη μνή­μη των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Πρώτος ιερέας σ’ αυ­τές τις εκκλησίες υπηρέτησε ο παπάς Φ. Ν. Παπαδόπουλος. Έχουμε ε­πίσημο ντοκουμέντο, που μας πληροφορεί ότι ο παπάς Παπαδόπουλος γεννήθηκε στην πόλη Τρίπολη. Μετά τις εκκλησίες οι Έλληνες άνοιξαν σχολεία, όπου εκπαιδεύο­νταν τα παιδιά τους. Πρώτος δάσκαλος και στα δύο σχολεία ήταν ο πα­πάς Παπαδόπουλος, ο οποίος δίδασκε τους απλούς κανόνες της μητρι­κής γλώσσας, την αριθμητική, την καλλιγραφία, τη γεωγραφία, το τραγούδι και τους εκκλησιαστικούς κανόνες. Έτσι συνέχισε μέχρι τη Σοβιετική περίοδο, οπότε την τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα έκλεισαν οι εκκλησίες και τα ελληνικά σχολεία κατ’ εντολή του Σοβιετικού κα­τεστημένου. Παράλληλα έκλεισε το αριστούργημα της ρωσικής τεχνο­τροπίας και αρχιτεκτονικής, η Μητρόπολη του Βατούμ (Σομπόφ), στη θέση του οποίου κτίσανε το ξενοδοχείο Ιντουρίστ. Με τα υλικά της Μη­τρόπολης, που κατεδαφίστηκε, χτίστηκαν και άλλες δύο οικοδομές. Σωκράτης Αγγελίδης Διδάκτορας της Ιστορίας - Ανατολικολόγος

α) Ο χουτζή μπασης, για τον οποίο γίνηκε λόγος στα προηγούμενα, ήταν ο υπεύθυνος για την τήρηση της τάξης. Κουβαλούσε πάντα μαζί του ένα μπουκάλι με ρακή και βρισκότανε σε συνεχή κίνηση, κερνώντας στο δρόμο κάθε άντρα ένα ποτήρι ρακή. Προτού δε ξεκινήσει η πομπή από το σπίτι του γαμπρού, τον καλούσαν επιτακτικά: «έ, χουτζή μπασή», οπότε εκείνος τραβούσε το ξίφος του από τη θήκη του και το κρατούσε ψηλά μπροστά στην πόρτα, ώσπου να βγει από μέσα ο γαμπρός. Το ίδιο έκανε και στην επιστροφή, μετά από τη στέψη, όταν φθάνανε στο σπίτι του γαμπρού. Ξανατραβούσε δηλαδή το ξίφος, κρατώντας το ψηλά, ώσπου να περάσουν οι νεόνυμφοι από κάτω. Το ίδιο επίσης έκανε και όσες φορές, κατά την επιστροφή της πομπής από την εκκλησία, συναντούσαν βρύση, γέφυρα ή σταυ­ροδρόμι. Κρατούσε το ξίφος απειλητικά, έτοιμος να εξουδετερώσει τα πονηρά πνεύματα ή τούς κακούς δαίμονες πού σύμφωνα με την πρόληψη που επικρατούσε μπορούσαν να προκαλέσουν κάποιο κακό στό γαμπρό ή στη νύφη. Ο χουτζή μπασης, σε όλη τη διάρκεια της πορείας του «γαμοστόλου», επιτηρούσε ακόμα και τους νέους, έτοιμος να εμποδίσει κάθε νέο που τυχόν θα επιχειρούσε να αρπάξει έτσι από αστεϊσμό ή ορμώμενος από κάποιο αίσθημα σοβαρό τη λαμπάδα ή το μαντίλι κάποιου κοριτσιού, το οποίο δεν αποκλειόταν καμιά φορά να προοριζόταν και για γυναίκα του. β) Ο φωτισμός της γαμήλιας πομπής από δαδούχους ήταν πανάρχαιο έθιμο, που αναφέρεται και από τον Όμηρο (Ιλ.. σελ. 292-293) και από τον Ησίοδο (Ηρακλ. 273-276), το οποίο διατηρήθηκε και στο μεσαίωνα. Ήταν δε απαραίτη­τος, γιατί το «νυφέπαρμαν» και η στέψη γίνονταν τη νύχτα ή το σούρουπο. Για το σκοπό λοιπόν αυτό, μπροστά από όλη τη γαμήλια πομπή πορευόντουσαν δαδούχοι νέοι, οι οποίοι κρατούσαν ψηλά δαδιά αναμμένα, μέσα στους λεγόμενους «μασαλάδες», από τα οποία άναβαν τις χρυσωμένες και πλουμιστές λαμπάδες τους οι άνθρωποι που αποτελούσαν την πομπή. Στα Σούρμενα και σε άλλα μέρη του Πόντου, αντί για «μασαλάδες» χρησιμοποιούσαν φανάρια, με τα οποία φωτίζανε το «γαμοστόλο» όταν η στέψη γινότανε τη νύχτα. γ) Στο «γαμοστόλο» τόσο κατά την πορεία του για το «νυφέπαρμαν» όσο και κατά την επιστροφή του από την εκκλησία, μετά από τη στέψη, στο σπίτι του γαμπρού, κάθε οικογένεια συγγενική, φιλική και γνωστή, μπροστά από το σπίτι της οποίας περνούσε: «ένοιεν σινίν» ή «ένοιγαν σινίν», δηλαδή βγάζανε τραπέζια στα πεζούλια και κερνούσαν όλους με ρακή και μεζέδες, συνήθως τυρί, λουκάνικα, παστουρμά κλπ. Στα Κοτύωρα ο γαμπρός και ο κουμπάρος πετούσαν χρήματα ως δώρο στα τραπέζια αυτά. Στην Αργυρούπολη και στα γύρω χωριά, μερικοί από το «γαμοστόλο» φώναζαν κατά διαστήματα στό δρόμο: «Μπρε χουτζηλάρ ελάτε φιλ' ελάτε 'ς σή κουτζής τό στουλάρ' όσοι θέλετε να τρώτε σακιαρλαμάδας».