Dieta w chorobach wątroby - ogólne zasady ustalania jadłospisu Prawidłowo funkcjonujący przewód pokarmowy umożliwia trawienie pokarmów i przyswajanie z nich składników odżywczych niezbędnych do harmonijnego rozwoju fizycznego i życia. Jest to możliwe dzięki idealnemu skoordynowaniu pracy poszczególnych narządów trawiennych, a zwłaszcza wątroby, pęcherzyka żółciowego i trzustki, współdziałających w trawieniu pożywienia. To, czym i w jaki sposób się odżywiamy ma bezpośredni wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, a w szczególności na pracę wątroby, może ją wspomagać lub uszkadzać. Życie w biegu sprzyja spożywaniu dużej ilości żywności wysoko przetworzonej, bogatej głównie w konserwanty, sztuczne barwniki i inne związki toksyczne, z którymi wątroba musi sobie poradzić w procesie detoksykacji. Jedzenie zbyt tłustych posiłków zawierających głównie tłuszcze zwierzęce, a także spożywanie nadmiernej ilości cukru może prowadzić do stłuszczenia wątroby i osłabienia jej funkcji. Obfitość i częstotliwość posiłków również ma znaczenie. Wątroba jest narządem, w którym zachodzi wiele przemian ustrojowych. Syntetyzowane są białka ustrojowe, zachodzi proces detoksykacji, a także aktywacji ulega witamina D. Wątroba reguluje także gospodarkę wodno-elektrolitową, magazynuje niektóre witaminy, a także wytwarza i wydziela żółć niezbędną do trawienia i wchłaniania tłuszczów z pożywienia. Wśród najczęściej występujących chorób wątroby wymienić można: ostre i przewlekłe zapalenie wątroby niealkoholowe stłuszczenie wątroby alkoholowe stłuszczenie wątroby marskość wątroby toksyczne uszkodzenie wątroby nowotwór wątroby W zależności od jednostki chorobowej oraz jej nasilenia mogą być zalecane różne modele żywienia, które różnią się między sobą zawartością białka i tłuszczu w codziennym jadłospisie. W układaniu diety uwzględnia się stopień wydolności wątroby, rodzaj występujących zaburzeń metabolicznych (np. cukrzyca, hipercholesterolemia), obecność żółtaczki, niedożywienia i innych zaburzeń. Celem diety na wątrobę jest wyrównanie niedoborów, utrzymanie równowagi metabolicznej i wspomaganie regeneracji komórek wątroby. Zasady diety wątrobowej Z diety w przypadku wystąpienia chorób wątroby należy wykluczyć przede wszystkim alkohol, tłuste mięsa i wędliny, fast-food, potrawy smażone, chipsy i słodycze, pokarmy wzdymające i ostre przyprawy. U osób z chorobami wątroby warzywa i owoce często muszę być w postacie rozdrobnionej (przetarte) lub ugotowanej. Bardzo ważna jest odpowiednia obróbka termiczna posiłków, a zatem rezygnacja ze smażenia na rzecz duszenia, gotowania w wodzie i na parze oraz grillowania i pieczenia. W chorobach zapalnych wątroby stosuje się dietę łatwo strawną z ograniczeniem tłuszczu do 45–50 gramów/dobę (tłuszcze zalecane: olej rzepakowy, słonecznikowy, sojowy, oliwa z oliwek, masło). U pacjentów z zaburzeniami wydzielania żółci norma ta jest trochę niższa: 30-50 gramów/ dobę. Z kolei jeśli choroba wątroby jest wyrównana, nie występuje żółtaczka, a tłuszcze są dobrze tolerowane - można zwiększyć ich zawartość w jadłospisie do 70 gramów/dobę. Istotne aby zachować odpowiednie proporcje posiłków - rozdziel jedzenie na 3 główne posiłki oraz 2-3 mniejsze przekąski. Śniadanie powinno się jeść maksymalnie 1,5h po przebudzeniu, a kolację 2-3 godziny przed pójściem spać. Posiłki powinny być spożywane w regularnych odstępach czasowych – co 2,5-3 godziny. W przypadku występowania szybkiego uczucia pełności posiłki można podawać 5-7 razy w ciągu dnia w małych objętościach. Spożycie białka różni się w zależności od jednostki chorobowej i wydolności wątroby. U większości pacjentów zaleca się spożycie białka na poziomie 1,0-1,2 grama/kg masy ciała, a u chorych niedożywionych - około 1,5 g/kg masy ciała. Odradza się jednak spożywania mięsa czerwonego, ze względu na dużą zawartość aminokwasów aromatycznych oraz metioniny, które nasilają encefalopatię wątrobową. Zawartość białka w diecie powinna być ściśle kontrolowana - zbyt duża może zwiększać stężenie toksycznego amoniaku we krwi tętniczej. W przypadku niewyrównanej choroby wątroby np. marskości z cechami encefalopatii stosowana jest dieta łatwo strawna niskobiałkowa. W przewlekłych chorobach wątroby u części chorych rozwija się cukrzyca wynikająca z zaburzeń glukoneogenezy. U takich pacjentów dieta powinna mieć dodatkowo niski indeks glikemiczny - zmniejsza się spożycie węglowodanów prostych, które znajdują się m.in. w cukrze, miodzie, słodyczach, słodkich owocach, owocach suszonych. Spory odsetek chorych z problemami z wątrobą ma skłonność do wzdęć i biegunek. Z tego powodu powinno się u nich ograniczać pokarmy obfitujące w błonnik pokarmowy takie jak gruboziarniste produkty zbożowe. Zalecane są posiłki lekkostrawne. W przewlekłych, wyrównanych chorobach wątroby nie ogranicza się podaży płynów. Dieta wątrobowa – co jeść, a czego unikać? Zalecenia żywieniowe w chorobach wątroby powinny być indywidualnie dopasowane do pacjenta. W okresie wyrównania choroby u większości osób zalecana jest dieta łatwostrawna z mniejszym lub większym ograniczeniem tłuszczów. Co należy jeść na diecie wątrobowej a czego lepiej unikać? Odpowiedź znajduje się w poniższej tabeli. Tabela 1. Produkty zalecane i przeciwwskazane w diecie łatwo strawnej z ograniczeniem tłuszczów. Produkty i potrawy Zalecane Zalecane w umiarkowanych ilościach Przeciwwskazane produkty zbożowe i skrobiowe chleb pszenny, sucharki, bułki, drobne kasze (np. kasza manna, kasza jaglana), ryż, kasza jęczmienna, makaron pszenny, kluski lane, ziemniaki purée pieczywo drożdżowe, ziemniaki gotowane lub pieczone w całości, groszek ptysiowy, płatki owsiane otręby, chleb razowy, żytni, graham, gruboziarniste kasze, ciasta kruche, krakersy, wypieki smażone na tłuszczu, ziemniaki smażone, frytki tłuszcze (indywidualnie w zależności od choroby) olej rzepakowy, oliwa, masło, margaryny miękkie smalec, słonina, margaryny twarde owoce dojrzałe i soczyste owoce jagodowe, cytrusowe, brzoskwinie, morele, banany, jabłka pieczone, gotowane (rozdrobnione, soki, przeciery - w zależności od tolerancji) melon, kiwi, wiśnie gruszki, śliwki, czereśnie, figi, daktyle, owoce suszone i marynowane, niedojrzałe owoce, ze skórą warzywa warzywa przetarte, gotowane, soki warzywne, marchew, cukinia, kabaczek, dynia, pietruszka, pomidory bez skóry szpinak, seler, buraki, brukiew warzywa kapustne, nasiona roślin strączkowych, warzywa cebulowe, fasolka szparagowa, rzodkiewka, groszek zielony, szparagi, pory, surówki i sałatki z majonezem, warzywa solone i marynowane nabiał i jaja jogurt naturalny, chudy twaróg, kefir, mleko do 1,5% tłuszczu, jajka gotowane na miękko tłuste sery dojrzewające, serek topiony, ser feta, jajecznica na tłuszczu mięso chude mięso gotowane (kurczak, indyk), chude ryby gotowane lub pieczone (dorsz, pstrąg, sandacz, flądra, szczupak i inne), chude wędliny drobiowe karp, makrela, karmazyn pieczone bez tłuszczu tłuste wędliny, tłuste mięso, wieprzowina, wołowina, baranina, gęsina, kaczka, dziczyzna, węgorz, śledzie w oleju, potrawy mięsne smażone, parówki, mięso wędzone kabanosy, kiełbasa, pasztety przyprawy łagodne przyprawy: pietruszka, koperek, cynamon, majeranek wanilia sól, papryka słodka, bazylia, tymianek, kminek ostre przyprawy, ocet, pieprz, papryka ostra, gorczyca, gałka muszkatołowa, ziele angielskie napoje woda mineralna niegazowana, kawa zbożowa z mlekiem, herbata owocowa, herbata ziołowa, soki owocowe i owocowo-warzywne mleko 2% alkohol, kakao, kawa naturalna, płynna czekolada, mocna herbata czarna, woda gazowana, napoje gazowane typu cola Dieta przy chorej wątrobie - suplementacja Do najczęściej stosowanych ziół wspomagających wątrobę należą ostropest plamisty, którego najbardziej aktywnym składnikiem jest sylimaryna oraz karczoch, dostarczający cynareiny. Wspomagają one regenerację komórek wątrobowych, działają żółciotwórczo i ułatwiają detoksykację. Poza tym warto stosować min. miętę, tymianek, majeranek, oregano, kminek czy jałowiec, które korzystnie wpływające na procesy trawienia. Poza ziołami dostępne są preparaty zawierające w swoim składzie asparaginian ornityny przyspieszający regenerację komórek wątrobowych i ułatwiający detoksykację oraz fosfolipidy ułatwiające odbudowę uszkodzonych hepatocytów. Popularna jest także chlorella i spirulina. W chorobach wątroby z powodu upośledzonego wchłaniania i magazynowania soli mineralnych i witamin mogą rozwijać się niedobory pokarmowe, w szczególności składników takich jak witamina A, D, E, K, witaminy z grupy B, witamina C, cynk, selen. Należy pamiętać, że regularne uprawianie sportu ma znaczenie w utrzymaniu prawidłowej masy ciała. Zaleca się długotrwałą aktywność (około 1 godziny) o umiarkowanej intensywności tzn. Odpowiadającej szybkiemu marszowi. Osoby początkujące mogą zaczynać od 30 minut aktywności dziennie, stopniowo zwiększając długość jej trwania. Przykładowy jadłospis przy przewlekłym zapaleniu wątroby Po indywidualne zalecenia dietetyczne należy udać się do dietetyka klinicznego. Przykładowy jadłospis dzienny w wyrównanej chorobie wątroby może wyglądać następująco: Śniadanie: płatki ryżowe na mleku 1,5% z przecierem z truskawek II śniadanie: chleb pszenny z serem twarogowym i pomidorem bez skórki Obiad: klopsiki drobiowe gotowane w sosie z cukinią podane z purée ziemniaczanym Podwieczorek: jogurt z pieczonym jabłkiem i cynamonem Kolacja: chleb pszenny z masłem, szybką drobiową i pieczoną cukinią Przypisy Ciborowska H. Ciborowski A. Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2021. Gajewski P. Interna Szczeklika. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2022.