α) Το ιστορικό του Κ.Μ.Σ Ιδρυτές του Κ.Μ.Σ. είναι το ζεύγος Merlier, δηλ. η μουσικολόγος Μέλπω Λογοθέτη και ο Γάλλος σύζυγός της Octave Merlier, γνωστός φιλέλληνας και ελληνιστής, Διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών. Η διαδικασία της ίδρυσης αυτού του Κέντρου πέρασε από τα παρακάτω στάδια: Το 1929 ιδρύεται στήν Αθήνα ο «Σύλλογος Δημοτικών Τραγουδιών», ως καρπός συνεργασίας του Γάλλου λαογράφου Hubert Pernot και της μουσικολόγου Μέλπως Λογοθέτη-Μερλιέ. Ενα χρόνο αργότερα (1930), ύστερα από την καταγραφή και τη φωνογράφηση αυθεντικών τραγουδιών από πρόσφυγες, αλλά και ντόπιους τραγουδιστές, η Μέλπω προχωρεί στην ίδρυση του «Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου», το οποίο σποσκοπούσε στην καταγραφή και συλλογή, αρχικά, τραγουδιών και μουσικής της Μ. Ασίας και Θράκης. Αργότερα, όμως, επεξέτεινε το ενδιαφέρον της και στη συλλογή λαογραφικού υλικού, ιδιαίτερα του Μικρασιατικού χώρου, της «πρώτης Ελλάδας», όπως τον αποκαλούσε. Μέλπω Λογοθέτη και ο σύζυγός της Octave Merlier Το 1933 η Μέλπω Μερλιέ ιδρύει το «Αρχείο Μικρασιατικής Λαογραφίας, το οποίο θα μετεξελιχθεί και θα μετονομαστεί, το 1949, σε «Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών» Κ.Μ.Σ., με τη συμπαράσταση και τη συνεργασία του συζύγου της Οκτάβιου. Σκοπός αυτού του Κέντρου θα είναι πια η καταγραφή και η διάσωση στοιχείων και τεκμηρίων από την ιστορία και τον πολιτισμό του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και του Πόντου. Το γιγάντιο αυτό έργο, το οποίο κανονικά θα έπρεπε να το είχε αναλάβει το κράτος, έφεραν σε πέρας οι φωτισμένες αυτές προσωπικότητες, το ζεύγος Μέλπω και Οκτάβιος Μερλιέ. Το Κ.Μ.Σ. που το 1962 αναγνωρίστηκε ως Ν.Π.Ι.Δ., στεγαζόταν, αρχικά, στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (1949-1982), για να μεταστεγαστεί, στη συνέχεια (1982 κ.ε.), στο διατηρητέο νεοκλασικό κτίριο της οδού Κυδαθηναίων 11-13 (στην Πλάκα). Με την πάροδο του χρόνου, το έργο αυτού του ιδρύματος επικεντρώθηκε στη συστηματική μελέτη του ογκωδέστατου αρχειακού υλικού που συγκέντρωσε, αλλά και στην προώθηση της έρευνας θεμάτων ιστορίας και πολιτισμού του μικρασιατικού και ποντιακού Ελληνισμού. Στην προώθηση δηλ. των Μικρασιατικών Σπουδών. Καρπός της όλης επιστημονικής αυτής έρευνας και διεργασίας: οι ένδεκα (11) τόμοι της επιστημονικής του επετηρίδας «Δελτίο κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών» (από το 1977 κ.ε.) και οι πάνω από 50 αυτοτελείς επιστημονικές του εκδόσεις. Σήμερα το Κ.Μ.Σ. αποτελεί το κορυφαίο και αποκλειστικό ερευνητικό κέντρο για όσους ερευνούν θέματα του μικρασιατικού και του προσφυγικού Ελληνισμού. Διατελέσαντες Πρόεδροι του Κ.Μ.Σ. 1. Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ (1962-1978) 2. Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας (1978-1988) 3. Γεώργιος Τενεκίδης (1988-1990) 4. Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου (1990 μέχρι σήμερα). Διατελέσαντες Διευθυντές του Κ.Μ.Σ. 1. Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ (1930-1976) 2. Φώτης Αποστολόπουλος (1976-1980) 3. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης (1980 μέχρι σήμερα). β) Το Αρχείο του Κ.Μ.Σ. Το Κ.Μ.Σ. διαθέτει το μεγαλύτερο αρχείο προφορικής παράδοσης της χώρας, για τους ελληνικούς οικισμούς της Μ. Ασίας, της Καππαδοκίας και του Πόντου, αλλά και για τους προσφυγικούς του μητροπολιτικού κέντρου. Το εν λόγω Αρχείο αριθμεί πάνω από 300.000 σελίδες (μαρτυρίες, δελτία μετάβασης συνεργατών, βιογραφικά προσφύγων, βιβλιογραφίες, οδοιπορικά αποστολών κ.ά.). Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από μαρτυρίες πληροφορητών αφορούν σε 2.174 αμιγείς ή μικτούς ελληνικούς οικισμούς του ευρύτερου μικρασιατικού χώρου, από τους οποίους οι 1475 στην περιοχή του Πόντου. Λεπτομερέστερα, βέβαια, ερευνήθηκαν 1.375 οικισμοί (οι 783 στον Πόντο), με πολύπλευρα και λεπτομερή στοιχεία: για τους κατοίκους, τη γλώσσα τη γεωγραφία, την οικονομία, την κοινωνική κσ θρησκευτική ζωή, την εκπαίδευση, την τοπική ιστορία κ.ά. Σημαντικό συμπλήρωμα του Αρχείου αποτελούν οι χειρόγραφες εργασίες-μονογραφίες ορισμένων προσφύγων, οι οποίοι έγραψαν τις αναμνήσεις τους από τις αλησμόνητες πατρίδες και τις εμπιστεύτηκαν στο Κ.Μ.Σ. Σε πάνω από 500 μετρούνται οι εργασίες αυτού του είδους από τις οποίες οι 44 γράφτηκαν πριν από το 1922 Όμως το υλικό της προφορικής παράδοσης δεν είναι το μοναδικό περιεχόμενο αυτού του Αρχείου. Αξίζει να σημειώσουμε και τους 40 κώδικες και τα πάνω από 2.000 έγγραφα, που αποτελούν τις σπάνιες και αυθεντικές γραπτές πηγές του Ιδιαίτερο και αυτόνομο τμήμα αυτού του Αρχείου αποτελούν οι περίπου 5.000 (πέντε χιλιάδες) φωτογραφίες της κοινωνικής και καθημερινής ζωής των ελληνικών κοινοτήτων (τέλη του 19ου αι.-1922), καθώς και προσώπων και τοπίων της μικρασιατικής γης, αλλά και φωτογραφίες από την εποποιία της εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα. Από το υλικό που συγκεντρώθηκε στο Αρχείο του Κ.Μ.Σ. προέκυψαν πολλές αυτοτελείς εκδόσεις, από τις οποίες σημειώνουμε εδώ το δίτομο έργο ΕΞΟΔΟΣ (μαρτυρίες από το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης, για τη δυτική, την κεντρική και νότια Μ. Ασία) και το φωτογραφικό λεύκωμα ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ, με υλικό από το φωτογραφικό του τμήμα. Αναμένεται η έκδοση του Γ' τόμου της ΕΞΟΔΟΥ, για την περιοχή του Πόντου. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών γ) Η βιβλιοθήκη του Κ.Μ.Σ. Σε 12.000 ανέρχονται οι τόμοι αυτής της εξειδικευμένης βιβλιοθήκης. Εδώ περιλαμβάνονται παλαιά και σπάνια βιβλία, ιδιωτικές δυσεύρετες εκδόσεις, σειρές περιοδικών και 346 κανονισμοί μικρασιατικών ιδρυμάτων. Περιλαμβάνονται, επίσης, 380 τίτλοι σμυρναϊκών εκδόσεων (από τη συλλογή Αθανασίου Χατζηδήμου), και ένα σώμα παλαιών εντύπων για την οθωμανική ιστορία (δωρεά Χριστόφορου Χρηστίδη). Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για το τμήμα των καραμανλίδικων εκδόσεων, το οποίο, μετά τον εμπλουτισμό του με τη ουλλογή Ιορδάνη Παμπούκη, αποτελεί, διεθνώς, ένα από τα πλουσιότερα σύνολα της εξειδικευμένης αυτής γραμματείας (στην τουρκική γλώσσα, με ελληνικά γράμματα: αποκλειστικά για τους τουρκόφωνους Έλληνες). Στη βιβλιοθήκη του Κ.Μ.Σ. περιλαμβάνεται και μια συλλογή τουρκικών βιβλίων και περιοδικών, καθώς και 12 οθωμανικά χειρόγραφα. Από το υλικό αυτής της βιβλιοθήκης είδαν το φως της δημοσιότητας πολλές εκδόσεις, όπως τα ΚΑΡAMΑΝΛΙΔΙΚΑ (βιβλιογραφικοί τόμοι). Τόσο το Αρχείο, όσο και η βιβλιοθήκη του Κ.Μ.Σ. οργανώθηκαν με το σύστημα των ηλεκτρονικών υπολογιστών για την εξυπηρέτηση των ερευνητών. δ) Το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο του Κ.Μ.Σ. Ιδρύθηκε, όπως αρχικά σημειώσαμε, το 1930 από τη Μέλπω Μερλιέ. Πρόκειται για το αρχαιότερο κέντρο μελέτης της παραδοσιακής μας μουσικής (βυζαντινής, δημοτικής και ρεμπέτικης). Περιλαμβάνει: 1) σπάνια και τελείως αυθεντικά λαϊκά μουσικά όργανα. 2) 222 δίσκους μεγάλης αξίας, που χογραφήθηκαν από τη Μερλιέ το 1930-1931 και δεν κυκλοφόρησαν στο εμπόριο. 3) πλούσια συλλογή εμπορικών δίσκων με δημοτική μουσική. 4) πολύτιμα χειρόγραφα και έγγραφα. 5) παλιές εκδόσεις. 6) δυσεύρετα άρθρα. 7) ηχογραφήσεις τραγουδιών σε μαγνητοταινίες και κασέτες μετά το 1950. Σ' αυτό το υλικό βασίζονται οι δισκογραφικές παραγωγές «Τραγούδια από την Αίγινα» και «Κωσταράζι». 8) φωτοτυπίες των απάντων της θεωρούμενης χαμένης Ζακυνθινής εκκλησιαστικής μουσικής, και μεταγραφές της στο σύστημα του πενταγράμμου (από το βυζαντινό). 9) Πρόσφατες ηχογραφήσεις στην Αθήνα από πρόσφυγες της Ίμβρου, καθώς και από εσωτερικούς μετανάστες από Αιτωλία, Κέρκυρα, Σίφνο, Σκύρο κλπ. 10) Ενα από τα τελευταία σημαντικά αποκτήματα είναι το Αρχείο του Ελληνοαμερικανού μουσικοχορολόγου Τεντ Πετρίδη (1928-1988), δωρεά του γιου του Ron (1993): τεράστια βιβλιοθήκη και ηχοθήκη, αλληλογραφία, εργασίες των μαθητών του Πετρίδη κ.ά. Εξάλλου, τα δημοσιεύματα του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου ανέρχονται σε 8 τόμους (με τραγούδια κλέφτικα, της Ρούμελης, των Δωδεκανήσων, της Δυτ. Κρήτης κ.ά.), αλλά και σε 11 δίσκους μακράς διάρκειας με μικρασιατικά και άλλα τραγούδια, κυρίως από τις ηχογραφήσεις της Μερλιέ του 1930-1931. Μέλπω Λογοθέτη ε) Το Αρχείο Μέλπως και Οκτάβιου Μερλιέ Το Αρχείο αυτό φυλάσσεται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο του Κ.Μ.Σ. Ειδικότερα το Αρχείο της Μέλπως Μερλιέ περιλαμβάνει προσωπικά και οικογενειακά στοιχεία: τίτλους σπουδών, μουσικές σημειώσεις, αλληλογραφία της οικογένειας Λογοθέτη, φωτογραφίες του ζεύγους Μερλιέ, τιμητικές διακρίσεις, σημειώματα για το έργο της Μέλπως κ.ά. Περιλαμβάνει, ακόμη, προσωπικά ημερολόγια με αντιγραφές από συγγράμματα μουσικής, φιλοσοφίας, ιστορίας, λογοτεχνίας, αλλά και με προσωπικές σημειώσεις, με κοινωνικές και δημόσιες σχέσεις, καθώς και με εργασίες του Κ.Μ.Σ. της περιόδου 1936-1968. Εξάλλου, η αλληλογραφία της Μέλπως Μερλιέ καλύπτει υλικό 20 φακέλων και, στο μεγαλύτερο ποσοστό, σχετίζεται με τις δραστηριότητες του Κ.Μ.Σ. και με τη συνεργασία του με μικρασιατικά, κυρίως, σωματεία. Μέσα στο όλο σώμα αυτής της αλληλογραφίας ξεχωρίζουν οι επιστολές σε και από προσωπικότητες, όπως ο Ηλ. Βενέζης, Ελ. Βενιζέλος, Αλ. Δελμούζος, Νικ. Καζαντζάκης, Παν. Κανελλόπουλος, Π. Παλαιολόγος, S. Baud-Bouy, P. Eluard, Η. Pernot κ.ά. Αξιοσημείωτη είναι και η εργασία της για το Κ.Μ.Σ., καθώς και η σχεδόν ολοκληρωμένη διδακτορική της διατριβή για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, με εποπτεύοντα τον καθηγητή Hubert Pernot. Τέλος, στο αρχείο της Μέλπως Μερλιέ περιλαμβάνονται ακόμη: Το υλικό, στο οποίο βασίστηκε η έκδοση του βιβλίου «ο τελευταίος ελληνισμός της Μικράς Ασίας. Έκθεση του έργου του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (1930-1973)», σημειώματα, πίνακες, αποδελτιώσεις υλικού προφορικής ιστορίας, αρχεία πρακτικών και εγγράφων των διοικητικών συμβουλίων του Κ.Μ.Σ. της περιόδου 1930-1976, και ένα τμήμα από το αρχείο του Σμυρναίου λογίου και πολιτευτή Αντωνίου I. Αθηνογένη. Εξίσου σημαντικό είναι και το Αρχείο του συζύγου της Οκτάβιου Μερλιέ, το οποίο ταξινο-μήθηκε από τη φιλόλογο Ελένη Παπανικολάου. Εδώ ξεχωρίζουν η επίσημη αλληλογραφία του ως Δ/ντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών και ως καθηγητή του Παν/μίου Aix-en- Provence, η αντιναζιστική του δράση στη Γαλλία, η εξορία του στο Aurillac, προπτυχιακές και μεταπτυχιακές εργασίες φοιτητών, εκδόσεις, ανάτυπα, αναφορές στη γαλλική πρεσβεία Αθηνών κ.ά. Εξάλλου, οι κυριότερες θεματικές ενότητες του Αρχείου του, μετά την εγκατάστασή του στην Ελλάδα, αφορούν στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, στο Βασιλικό Ίδρυμα Ερευνών, στην Ακαδημία Αθηνών, στο Υπουργείο Πολιτισμού, στο Ίδρυμα Μποδοσάκη, στο Ίδρυμα Μανόλη Τρια-νταφυλλίδη, στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, μέσα στο σύνολο του Αρχείου Οκτάβιου Μερλιέ, το σώμα χειρογράφων και αρχειακού υλικού: για τον Αγγελο και την Εύα Σικελιανού, για το Σολωμό, τον Κωστή Παλαμά, τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Αξίζει να σημειωθεί ότι, με το υλικό από τα κατάλοιπα του Οκτάβιου Μερλιέ, πραγματοποι-ήθηκαν οι γνωστές αξιόλογες επιστημονικές εκδόσεις: για το Σολωμό (επιμέλεια Οκτάβιου Μερλιέ) και για τον Παπαδιαμάντη (επιμέλεια Φώτη Δημητρακόπουλου και Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου). Τέλος, στο χώρο του Αρχείου Οκτάβιου Μερλιέ στεγάζεται και τμήμα της βιβλιοθήκης του. με θεολογικά και φιλολογικά βιβλία, με εκδόσεις και μελέτες του, αλλά και με εκδόσεις του Παν/μίου Aix-en-Provence, του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών και του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Octave & Μελπω Merlier στ) Στατιστική της εκδοτικής δραστηριότητας του Κ.Μ.Σ. Α) Εκδόσεις για περιοχές της Μ. Ασίας περιοχή Αριθμός εκδόσεων (βιβλίων) 1. Καππαδοκία 16 2. Ιωνία 2 3. Λυκία 3 4. Λυκαονία 1 5. Βιθυνία 1 6. Κων/πολη 1 Σύνολο 24 Β) Ειδικές εκδόσεις Είδος εκδόσεων Αριθμός εκδόσεων (βιβλίων) 1. Βιβλιογραφίες 4 2, ΕΞΟΔΟΣ τόμ. 2 (υπό έκδοση ο Γ' τομ.) 3. Ιστορικές μελέτες 8 4. Φιλολογικές μελέτες (με βάση το Αρχείο Μέλπως -Οκτάβιου Μεριλιέ) 4 5. Μουσικές εκδόσεις (με βάση το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο) 10 Σύνολο 28 Γενικό σύνολο εκδόσεων 52 Γ) Δίσκοι: 6 (έξι) Δ) Δελτίο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (περιοδική επιστημονική έκδοση) Τόμοι: 12 (από το 1977) κ.ε.). Πηγή: K.M.Σ. "Εξηνταπέντε χρόνια επιστημονικής προσφοράς. Αποτίμηση και προοπτική" Αθήνα 1996